عبدالرحمن بامه‌رنى
هه‌ر ژ سه‌رهلدانێ وه‌ره ئه‌م به‌ره‌ف چێبونا ده‌وله‌تێ دچین. په‌رله‌مان، حكومه‌ت، هه‌لبژارتن و ئه‌وا ئه‌م دبێژینێ دیموكراسی بون و ژ هه‌ولێن مه بو په‌یداكرنا ڤێ دیموكراسیه‌تێ، مه رێ ل ده‌رئێخستنا روژنامه‌یێن ئازاد ڤه‌كر، مانگرتن، خوپیشاندان و چه‌ندین ناڤ و نیشان بو رێكخراوێن ( NGO) و پاراستنا مافێن گشتی و مافێن ژنان مه سه‌رپشككرن و ژ رژدی و ناسیونالیستا مه بو هاتنا ده‌وله‌تێ، مه پێنگاڤێن ڤر هاڤێشتن و هێژ ئه‌م نه گه‌هشتینه وێ باوه‌ریێ، ئایا مه به‌رهه‌ڤی بو ڤێ یوتوبیایێ هه‌یه یان نه ؟!
جارێ ده‌وله‌ت چی یه؟
ده‌وله‌ت: په‌یڤه‌كا لاتینی یه، برامانا بارێ ئارام و ڤێ په‌یڤێ رامانا خوه یا سیاسی وه‌رنه‌گرت تا سه‌رده‌مێ رومانیا و بوینه كوماری، ئه‌ڤ په‌یڤه برامانا نوكه نه‌كه‌ته سه‌ر زمان تا ب پێناسه‌یه‌كا بچویك (مكیافیلی) دپه‌رتوكا خوه یا بناڤ و ده‌نگ دا (الامیر) دا بكار ئینای و گوتی ده‌وله‌ت هه‌ر ده‌زگه‌هه‌كا هه‌بیت و ده‌ستهه‌لاتا وێ ل سه‌ر گه‌لی هه‌بیت.
ده‌وله‌ت دیارترین فورما ژیانا كومه‌لایه‌تی یه، بو رێكخستنا كاروبارێن ژیانا هاولاتی و رێكوپێككرنا وان دهه‌مان ده‌مدا، ده‌وله‌ت به‌رێ خه‌بات و هه‌ولدانێن مروڤی یه ژ پێخه‌مه‌ت رێكخستنا شیانێن جودایێن كه‌سی ب مه‌به‌ستا ب ده‌ستڤه‌ئینانا رێكخستنه‌كا رێك و پێكا كومه‌لێ و به‌رقه‌راركرنا ئارامی و ئاسایشێ.
بسپور و شاره‌زایان ژی ده‌وله‌ت بوی ره‌نگی پێناسه كریه كو كومه‌له رێكخراو د هه‌رێمه‌كا دیاركری دا دژین و ملكه‌چی ده‌ستهه‌لاتا ده‌سته‌یه‌كا فه‌رماندارێن خودان سه‌روه‌ری یه، ژ لایێ سیاسی ژی ڤه ده‌وله‌ت قه‌باره‌كێ سیاسی یه په‌یوه‌ندی ب سه‌روه‌ری و یاسا و پێشكه‌فتنا ژیانا گشتی و رێڤه‌برنا كاروبارێن كومه‌لێ ڤه هه‌یه.
مه‌به‌ست ژڤان پێناسه‌یان ئه‌ڤه یه، كه بسپور و زانا و یاساناس و ئابورناس و مروڤ ناسێن جیهانی لوێ باوه‌رێ نه و جه‌ختی ل سه‌ر وێ چه‌ندێ دكه‌ن مه‌حاله بو ب ده‌ستڤه ئینانا به‌خته‌وه‌ریه‌كا راسته‌قینه بو مروڤایه‌تیێ و به‌رقه‌راركرنا یه‌كسانی و ئازادیێ و ئه‌ڤ هه‌ردووكه په‌یدا نابن بێی ده‌ستوره‌كێ دیاركری كو هه‌می ئارمانجێن كه‌سی و كومه‌لێ ب ره‌نگه‌كێ دیموكراسی تێدا جێبه‌جێ نه‌بن و د ئه‌نجام دا، دادا كومه‌لایه‌تی بو هه‌میان به‌رپا ببیت.
هه‌ر ژ سه‌رهلدانێ وه‌ره ئه‌م به‌ره‌ف چێبونا ده‌وله‌تێ دچین. په‌رله‌مان، حكومه‌ت، هه‌لبژارتن و ئه‌وا ئه‌م دبێژینێ دیموكراسی بون و ژ هه‌ولێن مه بو په‌یداكرنا ڤێ دیموكراسیه‌تێ، مه رێ ل ده‌رئێخستنا روژنامه‌یێن ئازاد ڤه‌كر، مانگرتن، خوپیشاندان و چه‌ندین ناڤ و نیشان بو رێكخراوێن ( NGO) و پاراستنا مافێن گشتی و مافێن ژنان مه سه‌رپشككرن و ژ رژدی و ناسیونالیستا مه بو هاتنا ده‌وله‌تێ، مه پێنگاڤێن ڤر هاڤێشتن و هێژ ئه‌م نه گه‌هشتینه وێ باوه‌ریێ، ئایا مه به‌رهه‌ڤی بو ڤێ یوتوبیایێ هه‌یه یان نه ؟!
جارێ ده‌وله‌ت چی یه؟
ده‌وله‌ت: په‌یڤه‌كا لاتینی یه، برامانا بارێ ئارام و ڤێ په‌یڤێ رامانا خوه یا سیاسی وه‌رنه‌گرت تا سه‌رده‌مێ رومانیا و بوینه كوماری، ئه‌ڤ په‌یڤه برامانا نوكه نه‌كه‌ته سه‌ر زمان تا ب پێناسه‌یه‌كا بچویك (مكیافیلی) دپه‌رتوكا خوه یا بناڤ و ده‌نگ دا (الامیر) دا بكار ئینای و گوتی ده‌وله‌ت هه‌ر ده‌زگه‌هه‌كا هه‌بیت و ده‌ستهه‌لاتا وێ ل سه‌ر گه‌لی هه‌بیت.
ده‌وله‌ت دیارترین فورما ژیانا كومه‌لایه‌تی یه، بو رێكخستنا كاروبارێن ژیانا هاولاتی و رێكوپێككرنا وان دهه‌مان ده‌مدا، ده‌وله‌ت به‌رێ خه‌بات و هه‌ولدانێن مروڤی یه ژ پێخه‌مه‌ت رێكخستنا شیانێن جودایێن كه‌سی ب مه‌به‌ستا ب ده‌ستڤه‌ئینانا رێكخستنه‌كا رێك و پێكا كومه‌لێ و به‌رقه‌راركرنا ئارامی و ئاسایشێ.
بسپور و شاره‌زایان ژی ده‌وله‌ت بوی ره‌نگی پێناسه كریه كو كومه‌له رێكخراو د هه‌رێمه‌كا دیاركری دا دژین و ملكه‌چی ده‌ستهه‌لاتا ده‌سته‌یه‌كا فه‌رماندارێن خودان سه‌روه‌ری یه، ژ لایێ سیاسی ژی ڤه ده‌وله‌ت قه‌باره‌كێ سیاسی یه په‌یوه‌ندی ب سه‌روه‌ری و یاسا و پێشكه‌فتنا ژیانا گشتی و رێڤه‌برنا كاروبارێن كومه‌لێ ڤه هه‌یه.
مه‌به‌ست ژڤان پێناسه‌یان ئه‌ڤه یه، كه بسپور و زانا و یاساناس و ئابورناس و مروڤ ناسێن جیهانی لوێ باوه‌رێ نه و جه‌ختی ل سه‌ر وێ چه‌ندێ دكه‌ن مه‌حاله بو ب ده‌ستڤه ئینانا به‌خته‌وه‌ریه‌كا راسته‌قینه بو مروڤایه‌تیێ و به‌رقه‌راركرنا یه‌كسانی و ئازادیێ و ئه‌ڤ هه‌ردووكه په‌یدا نابن بێی ده‌ستوره‌كێ دیاركری كو هه‌می ئارمانجێن كه‌سی و كومه‌لێ ب ره‌نگه‌كێ دیموكراسی تێدا جێبه‌جێ نه‌بن و د ئه‌نجام دا، دادا كومه‌لایه‌تی بو هه‌میان به‌رپا ببیت.
وه‌لاتێن جیهانی ب حوكمێ جوگرافی و شارستانیه‌تێن خوه ڤه ژ دوو جورێن ده‌وله‌تا پێك دهێن.
ئێك: ده‌وله‌تا مودرن
یێ لڤی جورێ ده‌وله‌تێ بنێریت، دێ سێ تشتان تێدا هه‌مبێزكه‌ت و هه‌ر سێكان كه‌ته ستوینێن ئاڤابونا وێ و ب لادانا هه‌ر ستوینه‌كێ ژ وان مه‌حاله ده‌وله‌تبون به‌رده‌وامیێ بده‌ته خوه. ئه‌و ژی (ناسیونالیست، دیموكراسی و ته‌كنه‌لوژیا).
ناسیونالیست:
ئه‌ڤه مه‌رجه‌كێ سه‌ره‌كی یه كو ده‌وله‌ت ل سه‌ر ئاڤا بیت و مه‌رجه‌كه كو هاولاتی هه‌ست ب هه‌بونا ئاخ و نه‌ته‌وێن خوه بكه‌ت و ناسیونالیستا وی ژ بو ده‌وله‌تبونا وی دێ راگریێ و به‌رده‌وامیا وێ ژ هه‌می لایه‌كێ ده‌ره‌كی پارێزیت.
دیموكراسی:
دا كو ده‌وله‌تا مودرن په‌یدا ببیت، دڤێت دیموكراسیه‌ت ب بیته رێ و جێه خوه ب بینیت و چ رێگر ئاین، جڤاك، داب و نه‌ریت، پیست و ره‌گه‌ز نه بنه رێگر د په‌یدابونا جڤاكه‌كێ سڤیل دا.
ته‌كنه‌لوژیا:
پابه‌ند بون ب ده‌وله‌تێ و دیموكراسیبون نه به‌سن گه‌ر ته‌كنه‌لوژیا و رێنیسانسا پیشه‌سازی ژی دگه‌ل دا نه بیت، كو ئه‌ڤرو جیهان به‌ره‌ف ره‌نگه‌كێ دی و جیهانگه‌ریێ دچیت و ته‌كنه‌لوژیا دشێت سیاسه‌تا جیهانی هه‌میێ ب گوهریت.
بكورتی ئه‌و ده‌وله‌تا ئه‌ڤ بنه‌مایێن لخارێ دناڤدا هه‌بن ئه‌م دشێین بێژین ده‌وله‌تا مودرنه، وه‌ك شیانێن ئیككرنا نه‌ته‌وه‌ی، شیانێن ده‌وله‌تبونێ ، شیانێن به‌شداریكرنا هاولاتی ددانا بریارێن سیاسی دا، شیانێن به‌لاڤكرنا خزمه‌تگوزاریان لسه‌ر هه‌می پێكهاته‌یێن خه‌لكی.
دوو: ده‌وله‌تا نه‌ریتی
ده‌وله‌تا نه‌ریتی ژ به‌رچاڤترین و نێزیكترین جورێ ده‌وله‌تێ یه بو مه و نمونێن وێ ژی وه‌ك ده‌وروبه‌رێن مه و ولاتێن كیشوه‌رێ ئاسیا ناڤه‌راست و ئه‌فریقیا و به‌شه‌ك ژ ئه‌مریكا. ژ گرنگترین پێكهاته‌یێن وێ بنه‌مال، ئیجاخ و عه‌شیره‌ت و ئه‌ڤ پێكهاته ژی ل سه‌ر بنه‌مایێن مروڤكانێ و هه‌ستپێكرنێ په‌یدا دبن. ده‌ستهه‌لات دڤان پێكهاته‌یان دا تاك ده‌نگی و نه دیكوكراسی یه و ئاراسته‌یا وێ هێزا ئابوری و جڤاكی و ئاینی بو خوه دكێشیت و دڤان وه‌لاتان دا ل سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا هێزا عه‌شیره‌تا مه‌زن كو مه‌زنترین پله‌یا ڤان پێكهاته‌یا نه ئێكگرتن په‌یدا دبیتن.
كورد و ده‌وله‌تبون:
ژبه‌ركو هێشتا یوتوبیا ده‌وله‌تبونێ ل ده‌ف كوردان نه بویه راستی دڤێت گرێكێن ئاڤابونا وێ بهێنه ڤه‌كرن و ئه‌ڤا نوكه دهێته هه‌مبێزكرن و دیتن سه‌دا سه‌د سالوخه‌تێن ده‌وله‌تا نه‌ریتی دێ خوه ل سه‌ر سه‌پینیت و سه‌ره‌رای وێ چه‌ندێ كو مه هنده‌ك نیشانێن بچویكێن ده‌وله‌تا موردن لبه‌ر چاڤن و هێژ ئه‌و نیشانه ژی حبرێ ل سه‌ر كاغه‌زێ نه و نه هاتینه پراكتیزه‌كرن. بو یه ده‌لیڤه یا ل كاره مه هنده‌ك پره‌نسیپێن كارا لبه‌ر چاڤ هه‌بن و مه به‌رهه‌ڤی بو شێوه و ره‌نگ و پێكهاته‌یێن وێ ده‌وله‌تێ هه‌بن.
ئه‌نجام:
ژبه‌ركو بابه‌ت گرێدایی چونیه‌تیا ده‌وله‌تا چاڤه‌رێكری یه و پره‌نسیپێن ده‌وله‌تا نه‌ریتی ب هه‌می هویر بینیێن خوه ڤه ل سه‌ر مه دگونجن و به‌شێ هه‌ره مه‌زن ژی بو فاكته‌رێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ و سه‌له‌فگه‌ریێ دزڤرن و بو وێ گوتنا ژڤێ راستر نابیت بهێته گوتن كو ئه‌ڤه ژی وێ چه‌ندێ دگه‌هینیت كو نابیت دیالوك دناڤبه‌را من و وی دا دروست ببیت و ده‌ركرنا كه‌سێ دی ژناڤ بازنه‌ی كو ئه‌ڤه ژی ژ بنه‌مایێن هزرا عه‌شیره‌تگه‌ریێ نه و ئه‌ڤ هزره ژی بوینه ده‌ره‌نجامێ پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیان ل سه‌ر بنه‌مایێ ره‌تكرنا هزرا یێ دی، ئه‌ڤ دخوه ب خوه‌دا دژی پره‌نسیپێن ره‌خنێ نه، ژبه‌ر كو ره‌خنه‌گرتن پروسه‌یه‌كا هوشمه‌ندانه‌یا مروڤایه‌تیێ یه، هه‌ر وه‌سان داد په‌روه‌ری یه دبریار و فه‌رمانداریێ دا. ئه‌و كه‌سێ ره‌خنێ نه‌گریت ژی ناهێلیت كه‌س ره‌خنێ لێبگریت و ئه‌ڤا هه ژی بو یه سه‌ره‌نجامێ شكه‌ستنا چه‌ندین شوره‌شێن كوردی، ژبه‌ركو ره‌خنه نه بویه بنه‌مایێ ئاڤا بونا هه‌ر شوره‌شه‌كێ ژ پێخه‌مه‌ت زالبون ل سه‌ر خه‌له‌تیێن بوری و پلان و نه‌خشه و رێكێن نوی نه گرتینه به‌ر، ژبه‌ر كو ره‌خنه ژلایێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ ڤه كو ده‌ستهه‌لاتا ئێكێ یه دچیته دخانا هلوه‌شیانا به‌رژه‌وه‌ندیان دا.
ئه‌ڤا ژ سه‌رهلدانێ وه‌ره ئه‌م هه‌ست پێدكه‌ین، كو كوردێن ڤێ هه‌رێمێ پاشمایێ سیاسه‌ته‌كا تاكره‌ون، سه‌رباری گڤاشتنێن عه‌قلیه‌تا روژهه‌لاتی و سه‌لفگه‌ریێ ب هه‌می بنه‌مایێن خوه ڤه و ژ په‌یره‌وكرنا سیاسه‌تا ده‌ستهه‌لاتا حزبی یا به‌ر ته‌نگ سه‌ركردایه‌تیا مه نه‌شیایه خوه ژ چارچوڤێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ و بنه‌مایێن وێ رزگار بكه‌ت و نه شیایه وی روخساری بو جڤاكه‌كێ سڤیل پێكبینیت و ئه‌ڤ جڤاكه یێ به‌رهه‌ڤ بیت ژبو پێكئینانا یان هاتنا ده‌وله‌ته‌كا مودرن.
ده‌رئه‌نجامێ جورێ هه‌لبژارتنا ده‌وله‌تێ:
دڤێت ئه‌و چه‌نده ژبیر نه‌چیت كو قوناغا ئه‌ڤر و ئه‌م تێدا دبورین قوناغه‌كا زورا هه‌ستیاره، ژبه‌ر كو وه‌لاتێن دراوسێ مژویلی دانانا نه‌خشه‌یێ پاشه‌روژێ نه ژ بو مه، و دڤێت ئه‌و چه‌نده ژی یا زانا بیت، كو هیچ جاره‌كێ وه‌لاتێن روژئاڤایی پالده‌رێن وێ چه‌ندێ نینن و نه بوینه كو ده‌وله‌ته‌كا مودرن ل سه‌ر بنه‌مایێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ و سه‌له‌فگه‌ریێ په‌یدا ببیت. ژبه‌ر كو كوردستان ب حوكمێ جوگرافیا خوه روژهه‌لاتی یه و وه‌لاتێن روژهه‌لات ب رامانا شارستانیه‌تا كه‌ڤن و هێلیڤانكا ئاینێن عه‌سمانی. و ده‌ربازبون ژڤان فاكته‌ران نه پروسه‌كا ب ساناهی یه دا به‌رهنگاری چ شاشیان نه بین، كو د ئه‌نجامدا ئه‌و شاشی ببنه به‌ربه‌ست بو ده‌وله‌تبونا مه، بویه دڤێت هه‌ولێن مه رژدتر بن ژبو په‌یره‌وكرنا پروسا ره‌خنێ و هزرا كه‌سێ دی و خوه ژ په‌یره‌وێ من و من و تاكه به‌رژه‌وه‌ندیێن من و بنه‌مالا من رزگار بكه‌ین.
په‌راوێز:
نیكولا مكیافیلی 1469 ـ 1527
+ ل ئیتالیا ژدایك بویه، گرنگترین په‌رتوكێن (الامیر) ل سالا 1913 ل مه‌نفایێ نڤیسی یه.
+ الگائفیه فی الدوله و المجتمع ـ الحوار المتمدن
برمان غلیون ـ 21/8/2006
+ مقومات الدوله الحدیپه
عبدالرحمن تیشوری
دبلوم علاقات اقتصادیه دولیه‌هه‌ر ژ سه‌رهلدانێ وه‌ره ئه‌م به‌ره‌ف چێبونا ده‌وله‌تێ دچین. په‌رله‌مان، حكومه‌ت، هه‌لبژارتن و ئه‌وا ئه‌م دبێژینێ دیموكراسی بون و ژ هه‌ولێن مه بو په‌یداكرنا ڤێ دیموكراسیه‌تێ، مه رێ ل ده‌رئێخستنا روژنامه‌یێن ئازاد ڤه‌كر، مانگرتن، خوپیشاندان و چه‌ندین ناڤ و نیشان بو رێكخراوێن ( NGO) و پاراستنا مافێن گشتی و مافێن ژنان مه سه‌رپشككرن و ژ رژدی و ناسیونالیستا مه بو هاتنا ده‌وله‌تێ، مه پێنگاڤێن ڤر هاڤێشتن و هێژ ئه‌م نه گه‌هشتینه وێ باوه‌ریێ، ئایا مه به‌رهه‌ڤی بو ڤێ یوتوبیایێ هه‌یه یان نه ؟!
جارێ ده‌وله‌ت چی یه؟
ده‌وله‌ت: په‌یڤه‌كا لاتینی یه، برامانا بارێ ئارام و ڤێ په‌یڤێ رامانا خوه یا سیاسی وه‌رنه‌گرت تا سه‌رده‌مێ رومانیا و بوینه كوماری، ئه‌ڤ په‌یڤه برامانا نوكه نه‌كه‌ته سه‌ر زمان تا ب پێناسه‌یه‌كا بچویك (مكیافیلی) دپه‌رتوكا خوه یا بناڤ و ده‌نگ دا (الامیر) دا بكار ئینای و گوتی ده‌وله‌ت هه‌ر ده‌زگه‌هه‌كا هه‌بیت و ده‌ستهه‌لاتا وێ ل سه‌ر گه‌لی هه‌بیت.
ده‌وله‌ت دیارترین فورما ژیانا كومه‌لایه‌تی یه، بو رێكخستنا كاروبارێن ژیانا هاولاتی و رێكوپێككرنا وان دهه‌مان ده‌مدا، ده‌وله‌ت به‌رێ خه‌بات و هه‌ولدانێن مروڤی یه ژ پێخه‌مه‌ت رێكخستنا شیانێن جودایێن كه‌سی ب مه‌به‌ستا ب ده‌ستڤه‌ئینانا رێكخستنه‌كا رێك و پێكا كومه‌لێ و به‌رقه‌راركرنا ئارامی و ئاسایشێ.
بسپور و شاره‌زایان ژی ده‌وله‌ت بوی ره‌نگی پێناسه كریه كو كومه‌له رێكخراو د هه‌رێمه‌كا دیاركری دا دژین و ملكه‌چی ده‌ستهه‌لاتا ده‌سته‌یه‌كا فه‌رماندارێن خودان سه‌روه‌ری یه، ژ لایێ سیاسی ژی ڤه ده‌وله‌ت قه‌باره‌كێ سیاسی یه په‌یوه‌ندی ب سه‌روه‌ری و یاسا و پێشكه‌فتنا ژیانا گشتی و رێڤه‌برنا كاروبارێن كومه‌لێ ڤه هه‌یه.
مه‌به‌ست ژڤان پێناسه‌یان ئه‌ڤه یه، كه بسپور و زانا و یاساناس و ئابورناس و مروڤ ناسێن جیهانی لوێ باوه‌رێ نه و جه‌ختی ل سه‌ر وێ چه‌ندێ دكه‌ن مه‌حاله بو ب ده‌ستڤه ئینانا به‌خته‌وه‌ریه‌كا راسته‌قینه بو مروڤایه‌تیێ و به‌رقه‌راركرنا یه‌كسانی و ئازادیێ و ئه‌ڤ هه‌ردووكه په‌یدا نابن بێی ده‌ستوره‌كێ دیاركری كو هه‌می ئارمانجێن كه‌سی و كومه‌لێ ب ره‌نگه‌كێ دیموكراسی تێدا جێبه‌جێ نه‌بن و د ئه‌نجام دا، دادا كومه‌لایه‌تی بو هه‌میان به‌رپا ببیت.
وه‌لاتێن جیهانی ب حوكمێ جوگرافی و شارستانیه‌تێن خوه ڤه ژ دوو جورێن ده‌وله‌تا پێك دهێن.
ئێك: ده‌وله‌تا مودرن
یێ لڤی جورێ ده‌وله‌تێ بنێریت، دێ سێ تشتان تێدا هه‌مبێزكه‌ت و هه‌ر سێكان كه‌ته ستوینێن ئاڤابونا وێ و ب لادانا هه‌ر ستوینه‌كێ ژ وان مه‌حاله ده‌وله‌تبون به‌رده‌وامیێ بده‌ته خوه. ئه‌و ژی (ناسیونالیست، دیموكراسی و ته‌كنه‌لوژیا).
ناسیونالیست:
ئه‌ڤه مه‌رجه‌كێ سه‌ره‌كی یه كو ده‌وله‌ت ل سه‌ر ئاڤا بیت و مه‌رجه‌كه كو هاولاتی هه‌ست ب هه‌بونا ئاخ و نه‌ته‌وێن خوه بكه‌ت و ناسیونالیستا وی ژ بو ده‌وله‌تبونا وی دێ راگریێ و به‌رده‌وامیا وێ ژ هه‌می لایه‌كێ ده‌ره‌كی پارێزیت.
دیموكراسی:
دا كو ده‌وله‌تا مودرن په‌یدا ببیت، دڤێت دیموكراسیه‌ت ب بیته رێ و جێه خوه ب بینیت و چ رێگر ئاین، جڤاك، داب و نه‌ریت، پیست و ره‌گه‌ز نه بنه رێگر د په‌یدابونا جڤاكه‌كێ سڤیل دا.
ته‌كنه‌لوژیا:
پابه‌ند بون ب ده‌وله‌تێ و دیموكراسیبون نه به‌سن گه‌ر ته‌كنه‌لوژیا و رێنیسانسا پیشه‌سازی ژی دگه‌ل دا نه بیت، كو ئه‌ڤرو جیهان به‌ره‌ف ره‌نگه‌كێ دی و جیهانگه‌ریێ دچیت و ته‌كنه‌لوژیا دشێت سیاسه‌تا جیهانی هه‌میێ ب گوهریت.
بكورتی ئه‌و ده‌وله‌تا ئه‌ڤ بنه‌مایێن لخارێ دناڤدا هه‌بن ئه‌م دشێین بێژین ده‌وله‌تا مودرنه، وه‌ك شیانێن ئیككرنا نه‌ته‌وه‌ی، شیانێن ده‌وله‌تبونێ ، شیانێن به‌شداریكرنا هاولاتی ددانا بریارێن سیاسی دا، شیانێن به‌لاڤكرنا خزمه‌تگوزاریان لسه‌ر هه‌می پێكهاته‌یێن خه‌لكی.
دوو: ده‌وله‌تا نه‌ریتی
ده‌وله‌تا نه‌ریتی ژ به‌رچاڤترین و نێزیكترین جورێ ده‌وله‌تێ یه بو مه و نمونێن وێ ژی وه‌ك ده‌وروبه‌رێن مه و ولاتێن كیشوه‌رێ ئاسیا ناڤه‌راست و ئه‌فریقیا و به‌شه‌ك ژ ئه‌مریكا. ژ گرنگترین پێكهاته‌یێن وێ بنه‌مال، ئیجاخ و عه‌شیره‌ت و ئه‌ڤ پێكهاته ژی ل سه‌ر بنه‌مایێن مروڤكانێ و هه‌ستپێكرنێ په‌یدا دبن. ده‌ستهه‌لات دڤان پێكهاته‌یان دا تاك ده‌نگی و نه دیكوكراسی یه و ئاراسته‌یا وێ هێزا ئابوری و جڤاكی و ئاینی بو خوه دكێشیت و دڤان وه‌لاتان دا ل سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا هێزا عه‌شیره‌تا مه‌زن كو مه‌زنترین پله‌یا ڤان پێكهاته‌یا نه ئێكگرتن په‌یدا دبیتن.
كورد و ده‌وله‌تبون:
ژبه‌ركو هێشتا یوتوبیا ده‌وله‌تبونێ ل ده‌ف كوردان نه بویه راستی دڤێت گرێكێن ئاڤابونا وێ بهێنه ڤه‌كرن و ئه‌ڤا نوكه دهێته هه‌مبێزكرن و دیتن سه‌دا سه‌د سالوخه‌تێن ده‌وله‌تا نه‌ریتی دێ خوه ل سه‌ر سه‌پینیت و سه‌ره‌رای وێ چه‌ندێ كو مه هنده‌ك نیشانێن بچویكێن ده‌وله‌تا موردن لبه‌ر چاڤن و هێژ ئه‌و نیشانه ژی حبرێ ل سه‌ر كاغه‌زێ نه و نه هاتینه پراكتیزه‌كرن. بو یه ده‌لیڤه یا ل كاره مه هنده‌ك پره‌نسیپێن كارا لبه‌ر چاڤ هه‌بن و مه به‌رهه‌ڤی بو شێوه و ره‌نگ و پێكهاته‌یێن وێ ده‌وله‌تێ هه‌بن.
ئه‌نجام:
ژبه‌ركو بابه‌ت گرێدایی چونیه‌تیا ده‌وله‌تا چاڤه‌رێكری یه و پره‌نسیپێن ده‌وله‌تا نه‌ریتی ب هه‌می هویر بینیێن خوه ڤه ل سه‌ر مه دگونجن و به‌شێ هه‌ره مه‌زن ژی بو فاكته‌رێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ و سه‌له‌فگه‌ریێ دزڤرن و بو وێ گوتنا ژڤێ راستر نابیت بهێته گوتن كو ئه‌ڤه ژی وێ چه‌ندێ دگه‌هینیت كو نابیت دیالوك دناڤبه‌را من و وی دا دروست ببیت و ده‌ركرنا كه‌سێ دی ژناڤ بازنه‌ی كو ئه‌ڤه ژی ژ بنه‌مایێن هزرا عه‌شیره‌تگه‌ریێ نه و ئه‌ڤ هزره ژی بوینه ده‌ره‌نجامێ پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیان ل سه‌ر بنه‌مایێ ره‌تكرنا هزرا یێ دی، ئه‌ڤ دخوه ب خوه‌دا دژی پره‌نسیپێن ره‌خنێ نه، ژبه‌ر كو ره‌خنه‌گرتن پروسه‌یه‌كا هوشمه‌ندانه‌یا مروڤایه‌تیێ یه، هه‌ر وه‌سان داد په‌روه‌ری یه دبریار و فه‌رمانداریێ دا. ئه‌و كه‌سێ ره‌خنێ نه‌گریت ژی ناهێلیت كه‌س ره‌خنێ لێبگریت و ئه‌ڤا هه ژی بو یه سه‌ره‌نجامێ شكه‌ستنا چه‌ندین شوره‌شێن كوردی، ژبه‌ركو ره‌خنه نه بویه بنه‌مایێ ئاڤا بونا هه‌ر شوره‌شه‌كێ ژ پێخه‌مه‌ت زالبون ل سه‌ر خه‌له‌تیێن بوری و پلان و نه‌خشه و رێكێن نوی نه گرتینه به‌ر، ژبه‌ر كو ره‌خنه ژلایێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ ڤه كو ده‌ستهه‌لاتا ئێكێ یه دچیته دخانا هلوه‌شیانا به‌رژه‌وه‌ندیان دا.
ئه‌ڤا ژ سه‌رهلدانێ وه‌ره ئه‌م هه‌ست پێدكه‌ین، كو كوردێن ڤێ هه‌رێمێ پاشمایێ سیاسه‌ته‌كا تاكره‌ون، سه‌رباری گڤاشتنێن عه‌قلیه‌تا روژهه‌لاتی و سه‌لفگه‌ریێ ب هه‌می بنه‌مایێن خوه ڤه و ژ په‌یره‌وكرنا سیاسه‌تا ده‌ستهه‌لاتا حزبی یا به‌ر ته‌نگ سه‌ركردایه‌تیا مه نه‌شیایه خوه ژ چارچوڤێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ و بنه‌مایێن وێ رزگار بكه‌ت و نه شیایه وی روخساری بو جڤاكه‌كێ سڤیل پێكبینیت و ئه‌ڤ جڤاكه یێ به‌رهه‌ڤ بیت ژبو پێكئینانا یان هاتنا ده‌وله‌ته‌كا مودرن.
ده‌رئه‌نجامێ جورێ هه‌لبژارتنا ده‌وله‌تێ:
دڤێت ئه‌و چه‌نده ژبیر نه‌چیت كو قوناغا ئه‌ڤر و ئه‌م تێدا دبورین قوناغه‌كا زورا هه‌ستیاره، ژبه‌ر كو وه‌لاتێن دراوسێ مژویلی دانانا نه‌خشه‌یێ پاشه‌روژێ نه ژ بو مه، و دڤێت ئه‌و چه‌نده ژی یا زانا بیت، كو هیچ جاره‌كێ وه‌لاتێن روژئاڤایی پالده‌رێن وێ چه‌ندێ نینن و نه بوینه كو ده‌وله‌ته‌كا مودرن ل سه‌ر بنه‌مایێ عه‌شیره‌تگه‌ریێ و سه‌له‌فگه‌ریێ په‌یدا ببیت. ژبه‌ر كو كوردستان ب حوكمێ جوگرافیا خوه روژهه‌لاتی یه و وه‌لاتێن روژهه‌لات ب رامانا شارستانیه‌تا كه‌ڤن و هێلیڤانكا ئاینێن عه‌سمانی. و ده‌ربازبون ژڤان فاكته‌ران نه پروسه‌كا ب ساناهی یه دا به‌رهنگاری چ شاشیان نه بین، كو د ئه‌نجامدا ئه‌و شاشی ببنه به‌ربه‌ست بو ده‌وله‌تبونا مه، بویه دڤێت هه‌ولێن مه رژدتر بن ژبو په‌یره‌وكرنا پروسا ره‌خنێ و هزرا كه‌سێ دی و خوه ژ په‌یره‌وێ من و من و تاكه به‌رژه‌وه‌ندیێن من و بنه‌مالا من رزگار بكه‌ین.
په‌راوێز:
نیكولا مكیافیلی 1469 ـ 1527
+ ل ئیتالیا ژدایك بویه، گرنگترین په‌رتوكێن (الامیر) ل سالا 1913 ل مه‌نفایێ نڤیسی یه.
+ الگائفیه فی الدوله و المجتمع ـ الحوار المتمدن
برمان غلیون ـ 21/8/2006
+ مقومات الدوله الحدیپه
عبدالرحمن تیشوری
دبلوم علاقات اقتصادیه دولیه
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق