چ تشتە بەھایێ پەرتووكێ دیار دكەت؟

 ناڤونیشانێ پەرتووكێ یان ناڤێ نڤیسەری یان ناڤەرۆكا پەرتووكێ

عبدالرحمن بامەرنی

من ناڤونیشانێ گوتارا خوە كرنە سێ پرسیار و ئەز دێ پەرتووكا (كەزەبا ستێران) یا (دەمھات نوری عەبدال)ی، وەك نموونە وەرگرم، كو بەریا چەندەكێ ل ھولا ئێكەتیا نڤیسەران ئیمزاكرنا وێ ھاتە كرنێ و ئەڤ ئیمزاكرنە ب چەند برگەیێن جودا بوو و دەستخوشیێ ل شاعری دكەین و سەركەفتنێ بۆ پەرتووكا وی دخوازین.

بوچی من ئەو پەرتووكە ھەلبژارت؟ ژبەركو د رۆژا ئیمزاكرنا پەرتووكێ دا، چەندین برگەیێن جودا ھەبوون و ئەو برگە ھەمی ئەگەر بوون، كو نە راستەخو بەھایێ پەرتووكێ لدەف خواندەڤای دروستبكەت. ئێكەم برگە: خواندنەكا رەخنەی ژلایێ ماموستایەكێ زانكویێ د بوارێ رەخنا ئەدەبی دا ل سەر پەرتووكێ ھەبوو. برگا دوویێ: برگەكا ھونەری دناڤ ڤێ ئیمزاكرنێدا ھەبوو و ب دەنگێ چەند سترانبێژان چەند كوپلە ژ شعرێ دگەل موزیكێ ب دەنگ ھاتنە گوتن و لدویڤ پێزانینان ئاواز بۆ (12) شعران ھاتیە دانان و بتنێ ریكورد مایە و دیسان ئێك ژ ھونەرمەندێن ناڤدار بھێتە بەر میكروفونێ و بێژیت من (3) شعر ژڤێ دیوانێ یێن ریكورد كرین و كارێ كلیپێ ژی د ئێكێدا یێ بەردەوامە و تشتێ دی یێ سەرنج راكێش دڤێ ئیمزاكرنێ دا، ئامادەبوونەكا بەرچاڤ دھولێ ڤە ھەبوو، ئەڤە ژی وەك بەراوردیەك دگەل پرانیا چالاكیێن ئەدەبی و رەوشەنبیری ئەڤێن ل نڤیسەران دھێنە ئەنجامدان، ئامادەبوونەكا باش بوو و ئەڤێن ل سەری من بەحسكرین دڤێ ئاھەنگا ئیمزاكرنێ دا، ئاماژەیێن باشن كو بەھایێ پەرتووكێ بلند بكەن، لێ ژبلی ڤان ژی ھەر ئێك ژ (بەرگێ پەرتووكێ و ناڤێ پەرتووكێ و ناڤێ نڤیسەری و ناڤەرۆك) ژی ئەگەرن، كو بەھایێ پەرتووكێ بھێتە پێش.

 

ئەگەر ژ ناڤونیشانێ پەرتووكێ (كەزەبا ستێران) و بەرگێ پەرتووكێ دەستپێبكەین، كو ئێك ژ تایبەتمەندیێن ئەدەبێ نوو، ئەڤەیە گرنگیێ ب ناڤونیشانی ددەت، دەما لڤێرە بەحسا ناڤونیشانی دكەم، بەحسا وان ھەمی ناڤان دكەم یێن ل سەر بەرگێ پەرتووكێ دھێنە رازاندن، چ ناڤێ پەرتووكێ بیت یان ناڤێ نڤسەری بیت یان ئەو فونتێ ناڤ پێ دھێتە نڤیسان یان ئەڤ ھووردەكاریێن دی ئەڤێن دكەڤنە سەر بەرگێ پەرتووكێ، وەك ھەلبژارتنا رەنگی، تابلۆی، كو بەشەك ژێ بۆ دەستھەلیا دیزاینەری ڤەدگەرن و دیسان ئەو چاپخانەیا ئەڤ پەرتووكە لێ دھێتە چاپكرنێ و كوالیتا چاپێ، ھەمی ھوكارن كا دێ چەند سەرنجا خواندەڤای بۆ خوە راكێشیت و لڤێرە گرنگە ھەلبژارتنا نڤیسەری بۆ دەستنیشانكرنا دیزاینەری و دیسان ئەو جھێ لێ چاپ دكەت، ھەلبژارتنەكا باش بیت.

سەبارەت ناڤێ پەرتووكێ و ناڤێ نڤیسەری، راستە ھەلبژارتنا ناڤی بۆ پەرتووكێ گرنگە، لێ ناڤێ نڤیسەری ژی ئەگەرەكە كو خواندەڤایێ پەرتووكێ ھەبیت، ئەو نڤیسەرێ بشێت خوە پێش بێخیت، ناڤەكی بۆ خوە پەیدا بكەت، مەبەستا من ب ناڤی، چالاكیێن وی، ئەو تشتێ ئەو دنڤیسیت، چەند گرنگیێ ددەتێ، چەند كاری تێدا دكەت، ھەمی ئەگەرن دەما خواندەڤا بەرەڤ پەرتووكخانەیەكێ یان كۆشكەكا فرۆتنا رۆژنامە و كوڤاران دچیت، دەما ناڤێ نڤیسەری دكەڤیتە بەردەستان وێ پەرتووكێ راكەت. ژبەركو پێش وەخت دزانیت ئەو دێ پەرتووكەكێ دگەل خوە راكەت، نڤیسەرێ وێ ناھێلیت ژ بەھایێ قەلەمێ وی بھێتە خار. دیسان وەك نموونە ژی مە گەلەك پەرتووك ھەنە و بھایێ وان یێ بەردەوامە و رەنگە ناڤێ نڤیسەری ھەر نەمابیت یان كەس نەزانیت خودانێ وێ كییە، وەك پەرتووكا (ھزار شەڤ و شەڤەك).

ژلایەكێ دیڤە ئەگەر بەحسا ناڤێ نڤیسەری بكەین، ھەر چەندە بۆ رەخنەگران ھند ناڤێ نڤیسەری گرنگ نینە ھندی ناڤەرۆكا پەرتووكێ گرنگ بیت، لێ ئەڤە رامان ژێ ئەو نینە كو گرنگی ب ناڤێ نڤیسەری نەھێتەدان و ھندەك نڤیسەران یێن شیاین برێكا ئەو تشتێ ئەو د نڤیسن و پێشكێش دكەن، بۆ خوە ناڤەكی دناڤا رۆژنامەڤانیێ دا و دناڤا ئەدەبیاتێدا دروست بكەن و دەما چاڤێ خواندەڤای ب ناڤێ نڤیسەری دكەڤیت، پێش وەخت ئەو دێ رێژەیەكا ھەلگرتنا پەرتووكێ دەتە ناڤی، ژبەركو پێش وەخت ئەڤی ناڤی، جھێ خوە یێ لدەڤ وی دروست كری كو ئەڤ ناڤە تشتێ جوان دنڤیسیت و ناھێلیت چ تشتەكێ نەباش ژبن ناڤێ وی دەركەڤیت و بھێتە بلاڤكرنێ. بۆ رەخنەگران ژی دەما رەخنەگرەك دھێت و خواندنەكێ ددەتە بەرھەمێ ئەدەبی، ئەو دێ وێ خواندنێ ژ دەرڤەی ناڤێ نڤیسەری كەت و رەخنەگرێ فرەنسی (رولان بارت) دەما ل سالا 1968ێ زاراڤێ (مرنا نڤیسەری) راگەھاندی، ھەر مەبەست ژێ ئەڤە بوویە، دەما خواندەڤا دەست ب خواندنا پەرتووكەكێ دكەت، ھینگێ ئەو دبیتە نڤیسەرێ راستەقینە یێ وێ خواندنێ.

سەبارەت ناڤونیشانێ پەرتووكێ: گەلەك پەرتوك ب بەچاڤێن من كەفتینە، ناڤەك ھاتیە ھەلبژارتن، راستە ناڤەكێ كوردی و پەتییە و دەما پرسیارێ ژ خودیێ پەرتووكێ دكەی، دێ بێژیت ئەڤە ناڤەكێ كوردییە و من یێ ژ مرنێ رزگار كری! ئەز ژی دگەل تەمە كو تە پەیڤەك ژ مرنێ رزگار كر، دەستخوش. لێ دەما تو ناڤەكی دەست نیشاندكەی، دڤێت ھزرێ د خواندەڤای و بەھایێ پەرتووكێ ژیدا بكەی، چنكو تە پەرتووك یا دانایە پەرتووكخانێ و خواندەڤایەك دێ ھێت و سەدان ناڤێن پەرتووكان دێ كەڤنە بەرچاڤێن وی و دێ ئەو پەرتووك سەرنجا وی بۆ خوە راكێشیت، یا ئەو تێبگەھیت و تو ل پەرتووكخانێ نابی كو ناڤێ پەرتووكاخوە بۆ وی شرۆڤە بكەی و مە دەھان نموونێن پەرتووكان ھەنە بڤی رەنگی، لێ ناڤ ئینانا وان رەنگە ببیتە ناڤزراندنەك بۆ ھەمان پەرتووك.

لدووماھیێ ئەڤێن ل سەری ئەگەرن كو بەھایێ پەرتووكێ بلند بكەن یان بینە خارێ، مەبەستا ب دروستكرنا پەرتووكێ ژی ھەر ئەڤەیە، ئەم پترترین خواندەڤای لدوورێن وێ خرڤە بكەین.

ــــــــــــــــــــــ

ـ رۆژناما ئەڤرو ژمارە (3559) یا رۆژا 29/7/2024

 

 

بابەتێ ھەژاریێ و ژ دەستدانا دەرفەتان

عبدالرحمن بامەرنی

جاره‌كێ ئه‌ز ل به‌رامبه‌ری دیداره‌كێ بووم، ل كه‌ناله‌كێ تیڤیێ دهاته‌ په‌خشكرنێ. دیدار یا بیرمه‌نده‌كێ وارێ جڤاكی بوو و د به‌رسڤا پرسیاره‌كێ دا، بیرمه‌ندی گۆت: “چه‌ند ده‌رگه‌هه‌ك ل به‌ر مرۆڤی دهێته‌ گرتنێ، په‌نجه‌ره‌یه‌ك ل جهه‌كێ دی ڤه‌دبیت”. هه‌ر چه‌نده‌ ئه‌ز گه‌له‌ك دگه‌ل ڤێ گۆتنێ و هزرێن خوه‌ مام، ئه‌ڤ تشتێن من ژ ده‌ستداین و ئه‌ڤ تشتێن شوینا وان هاتین، چ من ده‌رفه‌ت ژێ وه‌رگرتبیت یان من ژێ وه‌رنه‌گرتبیت و رێك ئه‌و هه‌می ده‌رفه‌تێن ژ ده‌ست من چووین یان من مفا ژێ وه‌رگرتین ل سه‌ر گۆتنێ دهاتن، یا دبێژیت: (دگه‌ل داخستنا هه‌ر ده‌رگه‌هه‌كی په‌نجه‌ره‌یه‌ك بۆ مرۆڤی ڤه‌دبیت) و كێشا مه‌ و به‌لكو كێشا پرانیا مه‌، ئه‌م هه‌ر دگه‌ل هیڤیا ده‌رگه‌هی دمینین و مه‌ نه‌شیایه‌ مفای ژ په‌نجه‌ره‌یێ وه‌ربگرین.

ئه‌ز به‌حسا تشتێن ژ نشكه‌كێڤه‌ دهێن ناكه‌م، وه‌ك روودانه‌كا نه‌خوازراو چ روودانا ترۆمبێلێ بیت، سۆتن بیت یان نه‌خۆشیه‌ك بیت و مرۆڤ بكه‌ڤیته‌ به‌ر نه‌خۆشخانێ و نۆشداران، لێ ده‌رفه‌ت بۆ مه‌ هه‌میان دهێن و ئه‌گه‌ر مه‌ گازنده‌یه‌ك هه‌بیت ژی، گازنده‌یا مه‌ ژ چانسی و قه‌ده‌رێ و تشتێن هۆسا نینه‌ هندی دڤێت گازندا مه‌ ژ مه‌ بخوه‌ بیت و ئه‌گه‌ر بتنێ به‌حسا ده‌رفه‌تان بكه‌م و ب نموونه‌ كا ئه‌رێَ ده‌رفه‌ت ل به‌ر مه‌ هه‌میان دڤه‌كرینه‌ یان نه‌؟ د پۆسته‌كێ فه‌یسبووكی دا ل سه‌ر ده‌رفه‌تێ و ڤه‌دیتنا ده‌رفه‌تان، من هۆسا تشته‌ك خواندبوو، كه‌سه‌كێ هه‌ژار هه‌بوو و هه‌ژاریا وی گه‌هشتبوو رادده‌یێ بێزاریێ هه‌م بۆ وی بخوه‌ و هه‌م بۆ ئه‌ڤێ هاریكاریا وی ژی دكر، جاره‌كێ ئێكی ئینا نڤیسینگه‌ها خوه‌ و ئه‌ڤ پرسیاره‌ ژێكر، ئه‌رێ تو بۆچی یێ هه‌ژاری، گۆتێ: ژبێ چانسیا منه‌، چ كارێن باش بده‌ست من ناكه‌ڤن و ئه‌گه‌ر بده‌ست من بكه‌ڤن ژی یان ئه‌ز زمانی نزانم یان من شیانێن خوه‌ گونجاندنێ نینن و كه‌س من ناده‌ته‌ كاری و دیاره‌ قه‌ده‌را من یا هۆسانه‌، دڤێت ژیانا من هه‌می ب هه‌ژاری ده‌رباز ببیت. خودانێ نڤیسینگه‌هێ ژی چه‌ند پاره‌یه‌ك دانه‌ ده‌ستی و فرێكره‌ ناڤ بازاری بۆ كرینا تشته‌كی و ئه‌و هه‌ژاره‌ ژی چوو و تا بوویه‌ ئێڤاری زڤریڤه‌ و ئه‌و تشتێ ژێ داخوازكری دا ده‌ستێ خودانێ نڤیسینگه‌هێ و زه‌حمه‌تیا وی پاره‌یه‌ك دایێ و گۆتێ: ده‌ما تو چوویه‌ بازاری و هاتی ته‌ چه‌ند ترومبێلێن ره‌نگ سۆر دیتن، ئه‌گه‌ر ته‌ زانی بۆ هه‌ر ترۆمبێله‌كێ دێ پێنج هزار دیناران ده‌مه‌ته‌؟ هه‌ژاری گۆتێ: باوه‌ربكه‌ ترۆمبێلێن سۆر یێ به‌ر چاڤێن من كه‌فتین، لێ ل كیژ جاددێ بوو و چه‌ند ترومبێل بوون، من ئه‌و هزر تێدا نه‌كربوو و ئه‌ڤ سوحبه‌ته‌ ده‌رباز بوو و ئێدی چه‌ند ترۆمبێله‌ك ل به‌ر چاڤێن ڤی هه‌ژاری را ده‌رباز بایه‌، تایبه‌ت ئه‌گه‌ر یا ره‌نگ سۆر بایه‌، سه‌رنجا وی رادكێشا و تا ئه‌ڤ سوحبه‌ته‌ بۆ خودانێ نڤیسینگه‌هێ كری و وی گۆته‌ هه‌ژاری: من باوه‌ری ب هه‌ژاریێ نینه‌! هه‌ژاری یان كو ژ ده‌ستدانا دو تشتان، ئێك ته‌ ده‌رفه‌ت یێ ژ ده‌ستداین و ده‌رفه‌ت ژی وه‌ك ترومبێلێن سۆره‌ ل سه‌ر جاددێ و ره‌نگه‌ رۆژانه‌ ده‌رفه‌ت دهێن و دچن، لێ له‌زاتیا ده‌ربازبوونا وان كه‌سه‌ك بۆ دڤێت مفای ژ هه‌ر تشتی وه‌ربگریت، دیسا هه‌ژاری یان كو ته‌ نه‌بتنێ ده‌رفه‌ت یێن ژ ده‌ستداین، لێ ئه‌و ده‌رفه‌تێن بۆ ته‌ هاتین ژی ته‌ یێن گۆری تشته‌كێ دی كرین، ئه‌رێ پرسیار چه‌ند كه‌س هه‌نه‌ هنده‌ك پاره‌ ل به‌ر ده‌ستی هه‌بووینه‌ و ب رێیا قه‌چاخیێ را مه‌زاختینه‌ دا خوه‌ بگه‌هینه‌ ئه‌ورۆپا و تا نوكه‌ د بن كرێیان دانه‌؟ چه‌ند كه‌س هه‌نه‌ چووینه‌ ترومبێل ب قست كرینه‌ و هزرنه‌كرینه‌ وی پاره‌ی بۆ خوه‌ پارچه‌كا ئه‌ردی بكرن و ده‌رفه‌ته‌كا دی ئاڤاهیه‌كی ل سه‌ر دروست بكه‌ن؟ ئه‌رێ چه‌ند كه‌س هه‌نه‌ شوینا خوه‌ پێبگه‌هینن، خوه‌ فێری زمانی بكه‌ن، شیانێن خوه‌ زێده‌ بكه‌ن، شوینا ببنه‌ هۆستا و پیشه‌دار، لێ ب ژیانا به‌رده‌ستكیێ خوه‌ رازیكرینه‌؟ ئه‌رێ مه‌ چه‌ند كه‌س هه‌نه‌ شوینا پیاسه‌یێن بازاری، ده‌ركه‌فتنێن دگه‌ل هه‌ڤالان، چایخانه‌ و مژولاهیێن دی و د ده‌مه‌كی دا ئه‌گه‌ر وان خواندنا خوه‌ ته‌مام كربایه‌ یان تا ئه‌گه‌ر هاتبنه‌ دامه‌زراندن ژی، لێ به‌رده‌وامیێ بده‌نه‌ خواندنێ و باوه‌رنامه‌كا دی بده‌ست ڤه‌بینن و هه‌یڤانه‌ پاره‌یه‌كێ دی بچیت سه‌ر مووچێ وان و ئه‌رێ و ئه‌رێ و ئه‌رێ یێن مه‌ ب دووماهی ناهێن، ئه‌رێ ما ڤان هه‌می ده‌رفه‌تان چانس و قه‌ده‌ر بۆ دڤێن یان هشیاریا مرۆڤی و خوه‌ پێگه‌هاندن؟!.

ــــــــــــــــــــــــتتت

رۆژناما ئەڤرو ژمارە )3552) یا رۆژا 15/07/2024 01:094

پەیوەندیا دناڤبەرا ڤەگێرانا رۆژنامەڤانی و ڤەگێرانا رۆمانێ دا.. رۆمانا (كریستال) یا (ئەحمەد جاسم) وەك نمونە

عبدالرحمن بامەرنی

كریستال جورەكێ ماددێ بێھوشكەرە و ئەحمەد جاسمی ئەڤ ناڤە بۆ ناڤلێنانا رۆمانا خوە ب كارئینایە. رۆمان زێدەتر ب زمانێ رۆژنامەڤانەكی ھاتیە نڤیسین كۆ ب زمانێ چیرۆكنڤیسەكی بیت و ئەڤە وەك تەكنیكا نڤیسینێ پێنگاڤەكا نوویە دناڤا رۆمانێن دەڤەرا بادینان دا. مەبەستا من ب زمانێ رۆژنامەڤانیێ، رێكارێن نڤیسینا روودانێن رۆمانێ و ئەڤ شێوازێ ھەنێ ژی یێ نڤیسەرێ رۆمانێ پەنا برییە بەر وەك دیڤچوون و دیاركرنا راستیان و تشتێ بالكێش دڤی شێوازێ نڤیسینێدا یان ئەز بێژم تشتێ جوداھیێ دناڤبەرا (رۆژنامەڤانی و چیرۆكنڤیسی)دا دروست دكەت، بەرێخوەدانا ھەر ئێك ژوانە بۆ روودانان، رۆژنامەڤان راستە راست و بێ چەپ و چیر روودانان بەرچاڤ دكەت و زوی ب زوی نەشێت خوە نزیكی تشتێ نە بەرجەستە بكەت و نڤیسەر بەرۆڤاژی زێدەتر پالپشتیێ ل سەر خەیالێ دكەت و ئەم دشێین بێژین بەرچاڤترین جوداھیێن دناڤبەرا ھەردووكاندا (خەیالە)..

ئێك ژوان نڤیسەرێن جیھانی یان بێژین رۆمانڤیسێن جیھانی یێن ئەحمەد جاسمی د رۆمانا خوەدا ناڤێ وان ئیناین، ئەوی بخوە ژی باگراوەندەكێ رۆژنامەڤانی ھەبوو بەری بھێتە ناڤا جیھانا نڤیسینا رۆمانێ، ئەو ژی گابرێل گارسیا ماركێزی بوو ل لاپەرێ 81ێ بڤی رەنگی بەحسا وی دكەت: "مە بریاردا ل سەر شاكارێن گابریێل گارسیا ماركێزی رابوەستین" . و گابریێل گارسیا ماركێزی كو ئێك ژ سەركێشێن ڤەگێرانێ و رۆژنامەڤانیێ یە، تەئكیدێ دكەت، كو راپورتا ھەوالی چیرۆكەكا راستەقینەیە، تا وی راددەی دبێژیت، راپورتا ھەوالی بخوە ژانرەكێ ئەدەبی یە". و ھەر دڤی دەربارەیدا رۆژنامەڤانێ مەغربی (محمد مسعاد ) دبێژیت: "دبیت رۆژنامەڤانی راپورتەكا ھەوالی بیت، بەلێ رۆمان بخوە وەك خەونێ یە، یا تژییە ب وان تشتێن ئەم ھەست پێدكەین و ئەم ھزر دكەین بەری نوكە مە یێن دیتین". دیسان د نڤیسینا چیرۆكا رۆژنامەڤانیدا، ئەگەر رۆژنامەڤانی شیا مفای ژ رێكارێن ئاڤاكرنا رۆمانێ وەربگریت د نڤیسینا چیرۆكا خوە یا رۆژنامەڤانیدا، كو روودانان بخوەڤە بگریت، ب شێوەیەكێ خوشراكێش بھێتە نڤیساندن و كەسایەتی و جھـ و دەم تێدا د راستگویانە بن، ھەر وەكو رۆژنامەڤان ب گونجایی ببینیت، دێ راپورتا رۆژنامەڤانی دەرباز كەت.

زاراڤێ رۆمانا رۆژنامەڤانی ل سەر زارێ (ماری فانوست ) ھاتیە ڤەگوھستن، ئەو ژی ب پێشخستنا ڤەگێرانێن نزیك رۆمانا خەیالی ژ ڤەگێرانێن رۆژنامەڤانیا كەتواری(واقعی) ب مەبەستا رۆژنامەڤانیا رۆمانێ، ئەو شێوازەیە تێدا رۆژنامەڤان رێكارێن نڤیسینا رۆمانێ ل سەر نڤیسینا روودای بكاردئینیت.

پەیوەندیا دناڤبەرا رۆمانێ و رۆژنامەڤانیێ دا

پەیوەندیا دناڤبەرا رۆمانێ و رۆژنامەڤانیێ دا پەیوەندیەكە ل سەر بەھرەییا نڤیسەری بخوە دروست دبیت، ئەڤ بەھرەیە ژی پێدڤی ب سەربورو شارەزایێ ھەیە و باگراوەندێ رۆژنامەڤانی و بەرۆڤاژی و ب خالا ئێكێ بۆ پێشخستنا خودیێ رۆژنامەڤانی و رۆماننڤیسی ب خوە دزڤریت د پێشخستنا شیانێن خوە یێن نڤیسینێ و دنیا دیتنێ و مە گەلەك نمونێن نڤیسەران ھەنە كو پێشتر شعر دنڤیسین، ژ شعرێ ژی بەرێخوەداینە نڤیسینا رۆمانێ و ھندەك ژ نڤیسەرێن بادینان وەكی: (ھزرڤان، تەحسین ناڤشكی، محسن قوچان، بلند محەمەد و گەلەكێن دی) و دەما مرۆڤ نمونا نڤیسینا رۆمانێن ڤان كەسان دخوینیت، رەنگەكی و دوویان مرۆڤ ھەست ب زمانێ شعریێ وان دكەت دناڤا رۆمانێن واندا و لێ نمونا نڤیسینا رۆمانێ ب شێوازێ رۆژنامەڤانی یان دروستتر ب شێوازێ راپورتا رۆژنامەڤانی تشتەكێ نوویە و سەرەرای د (رۆمانا رەشكۆ )یدا ب شێوازەكی پەنا بۆ تێكەلكرنا شێوازێ راپورتا رۆژنامەڤانی و نڤیسینا رۆمانێ دھێتە دیتنێ، لێ د(رۆمانا كریستال)دا ئەڤ چەندە ب زیقی ھاتیە پەیرەوكرن. (ئەحمەد لكەبیری كو رۆمانڤیسەكێ مەغربیە دڤی دەربارەیدا دبێژیت: "نڤیسینا رۆمانێ ژێدەرێ خوە ژ گەلەك باگراوەندان وەردگریت و ئێك ژوان ژی رۆژنامەڤانیە، ئەڤە ژی لێكنزیكرنەكە دناڤبەرا رۆژنامەڤانیێ و رۆمانێ دا، ل سەر ئاستێ كەتواری و خەیالێ و سەربەخویێ و ئاستێ شێوازێ نڤیسینێ و شێوازێ كارتێكرنێ و دبێژیت ژی، دبیت گەلەك ژ رۆژنامەڤانان حەزدكەن یان خەونا وانە ببنە رۆماننڤیس، بەلێ رۆمانڤیسێ دروست، چ حەز نینن ژبلی تەرخانكرنا دەمێ خوە بۆ نڤیسینا خواندن و نڤیسینێ ". لدویڤ نڤیسینا كەبیری ژی بیت و تێكەلكرنا رۆژنامەڤانیا دیڤچوونێ دگەل رۆمانێ و راكێشكرنا ھەردوویان د ئێك ژانرێ ڤەگێرانێدا، خوشیەكا دی ددەتە خواندنا ھەر رۆمانەكێ و ھەر چنەبیت بۆ وان خواندەڤایێن حەز ل سەر چیرۆكێن رۆژنامەڤانی دكەن و رۆژنامەڤانیا دیڤچوونێ(صحافة استقصائية) بخوە ژی شێوازەكێ دیڤچوونێ یە و د وارێ فلمسازیێ دا بینەرەكێ باش لدوور خوە خرڤەكریە و كورتیا رۆژنامەڤانییا دیڤچونێ، وەك پێناسە: (ئێك ژ جورێن رۆژنامەڤانیێ یە و رۆژنامەڤان تێدا ب دیڤچوونا بابەتەكی رادبیت، وەك تاوانێن مەزن یان گەندەلیا سیاسی و رەنگە رۆژنامەڤان ب ھەیڤان یان سالان دێ دیڤچوونا بابەتی كەت تا راپورتا خوە بەرھەڤ دكەت و پرانیا رۆژنامەڤانیا دیڤچوونێ، رۆژنامەڤانێن ل رۆژنامێ یان ئاژانسێن دەنگوباسان یان ژی رۆژنانەڤانێن ئازاد پێرادبن)..

رۆژنامەڤان یان رۆماننڤیس

ل دەستپێكا رۆمانێ، ھەوالەكێ رۆژنامەڤانی دكەڤیتە بەرچاڤێن مە، ئەگەر ل ھەر بلاڤۆكەكێ ئەم ھەوالەكێ وەسا ب ترسی بخوینین، دێ ھەست ب بلاڤۆكەكا رۆنامەڤانی كەین نە زێدەتر، ئەو ھەوالە ژی بڤی رەنگی ھاتیە:

ژ بەر دیكلی سێ ھەڤالێن خوە كوشتن

كیڤی ئامێدی/ سیپە پرێس

د ھەوالیدا ھاتیە: (ژبەركو ددەمێ سەرژێكرنا دیكلیدا، دیكل نەھاتبوو بەر قیبلەكرنێ، كەسەكی كو ناڤێ وی ب پیتان ھاتیە ئاشكەراكرن، سێ كەسێن دی كوشتینە و زێدەتر دیاركریە، كو ئەڤ كەسێ ئەڤ كریارە كری ژ ئاوارەیێن شنگالێ یە و ئەگەر ڤێ كریارێ ژی، ژبەركو ل بن كارتێكرنا كحولێ شەرەدەڤ دناڤبەرا واندا دروست بوویە). تا ڤێرە ھەر دەزگەھەكێ رۆژنامەڤانی بیت یان ئاژانسەكا دەنگوباسان بیت، ئەڤە باشترین بابەتێ خامە و باشترین چیرۆكا رۆژنامەڤانی دێ ژێ دروست بیت، لێ بۆ نڤیسەرەكی بخوە رۆژنامەڤان بیت، كارێن وی یێن رۆژنامەڤانی ھەبن ھەوالەكێ ژڤی رەنگی و سێ كەس سەرا دیكلی بھێنە كوشتن، جھێ پویتەپێدانێنە و چ ئەو ھەوال راست بیت یان یێ چێكری بیت، ژبەركو رۆژنامەڤانە و دھەمان دەمدا چیرۆك نڤیسە ژی و خەونێن وی بۆ نڤیسینا رۆمانێ ھەنە، دبیت راستییا ھەوالی بخوە دەستپێكەكا چێكری بیت بۆ چوونا ناڤ رۆمانێ و نڤیسینا رۆمانەكێ، لێ تشتێ رۆژنامەڤانی ژ رۆمانڤیسەكی جودا دكەت، دنیا بینینا رۆژنامەڤانیە بۆ ئەو تشتێن ل دەردوورێن وی رووددەن، دیڤچوونا راستییا و ئاشكەراكرنا تاوانباران ئەركێ وییە و د (كریستال)ێ ژیدا ئەڤ چەندا ھەنێ دیار دبیت، ئاشكەراكرنا چەندین راستییان، بۆ نمونە ئەو رۆژناما ئەو لێ كاردكەت، د لاپەرێ چارێدا ھوسا بەحسا سەرنڤیسەری دكەت: "ھەر چەندە ئەو خوە ب مرۆڤەكێ زانا د ھژمێریت، لێ د راستییێ دا مرۆڤەكێ بێ ئاقلە، ئەو ب رێكا پشتەڤانیا حزبی بوویە سەرنڤیسەر، د ژیانا خوە ھەمیێ دا رۆژنامەڤانی ھەر نەكریە". نە بتنێ ئەو، بەلكو دیاردەیێن ل ناڤا باژێری ھەین و پێدڤییە پەردە ل سەر بھێتە لادان و دیڤچوون بۆ بھێتەكرنێ و ئەڤە ژی ئەركێ رۆژنامەڤانییە بەرچاڤ بكەت و بێژیتە جھێن شولەژێ ھەرن دیڤچوونێ بۆ بكەن، وەك نمونا (دكتور نەبیل عوبەیدی) كو ل سەر وی دبێژیت: "بەری سالەكێ، بەرامبەری سەد دولاران، ئەز شیام گەلەك بەلگەیێن گەندەلیێ ل سەر نەخوشخانەیێ تومار بكەم..... ناڤێ دكتور نەبیلی د گەلەك بەلگەییان دا ھەبوو، دەستەكێ مەزن دناڤ بازرگانیا دەرمانا دا ھەیە ". دیسان ئەگەر زێدەتر دناڤ رۆمانێ دا بچین، دوو دیاردێن دی یێن رۆژنامەڤانی ب بەرچاڤێن مە كەڤن كو مرۆڤ دزانیت برێكا ڤێ رۆمانێ سەرەداڤێن ھەردووكان چاوان چێدبن، وەك دیاردا بكارئینانا ماددێن بێھوشكەر كو سەرەداڤێن وێ ل ناڤ كومەلگەھێ مە یێ پەیدا دبن، د لاپەرێ 80ێدا دبێژیت: "بیست و پێنج ھزارەك ژ بەریكا خوە ئینا دەرێ كرە بالیلك، وەكی جگارێ لێكر و پاشی دا دەستێ من، ئاگر بەردا بنێ گلوپێ، دویكێلەكا سپی رابوو، گۆتی ژێ بكێشە!". دیسان دەما بەحسا یاریا دومبەلێ دكەت، ئەو جورێ فێلبازیان ئەڤێ دڤێ یاریێ دا دھێتە كرنێ و دبێژیت: "دەمێ ئەز ژمارەیێن ھەمی پلێتان ژبەر دكەم و ئامیرێ چەرخی دزڤرینم، كو تەپك دەردكەڤن، دێ شێم ب رێكا ھەلبژارتنا درست یا تەپكێ خەلاتی گیرۆكەم یان ژی زوی دەربێخم" , ئەگەر نڤیسەری وەك رۆماننڤیسەك ژی وەربگرین، ھندەك پەرەگرافێن رۆمانێ پەلكێش بكەین، وەك: "ئەز خەلەتبووم و من ب دەڤۆكا مە گوتێ: ناڤێ من نەی قەنجە، عیدۆ یە" لێ خوە دڤی وێنەی ژیدا، نڤیسەری بالكێشاندیە سەر دیاردەیەكێ كو جھێ ل سەر راوەستیانێ یە، ئەم وەك كورد، ئێك نەتەوە، ل ئێك جوگرافیا دژین، خانێیێ مە ل ئێك تاخن، ل ئێك قوتابخانە و ئێك زانكو و ئێك فەرمانگەھـ ئەم كار دكەین و ژیانا خوە ل سەر دبەین، لێ مە پەیوەندیێن ژیانێ دگەل ئێك نینن، پەیوەندیێن ھەڤژینیێ، پەیوەندیێن خارنێ و دلرەشیێ وووو تا دووماھیێ، كو براستی ئەڤێن ھەنێ جھێن دیڤچوونێ نە.

رۆمان گەلەك بابەتان ب خوەڤە دگریت، ئەنفالان، كومەلكوژیێن ئەنفالێ، زیندانێن بەعسیان و ئەشكەنجەدان، خیانەت، رێكسختنا داعش تیرۆرست و شنگال و سەبیكرنا كچ و ژنێن ئێزدیان، پارە وەرگرتن بەرامبەر ئازادكرنا وان، دەھان بابەتێن دی كو ھەمی جھێ ل سەر راوەستیانێ نە و خواندن بۆ دڤێت، ئەگەر كەسەكی یان لایەنەكی بڤێت ل سەر ب راوەستیت و رەنگە ئەڤ كوما ھلكێشكرنا بابەتان، دیڤچوونا بابەتان د رۆمانەكا دیدا بەرچاڤ نەكەڤن، ئەگەر نڤیسەرێ وێ باگراوەندەكێ رۆژنامەڤانی نەبیت و رەنگە ھەر ئەڤە ژی بیت جوداھیەكێ یان تایبەتمەندیەكێ بدەتە نڤیسەرێ رۆمانێ كانێ خودان چ پاشخانەیە! پێنەڤێت ژی ئەڤ رۆمانڤیسێن باگراوەندێ وان شعر بیت، رۆژنامەڤانی بیت، دێ تایبەتمەندییا وان ژی یا جوداتر بیت و ئەز باوەرم ژی خواندەڤایێ وان ژی دێ یێ جوداتر بیت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ئەحمەد جاسم/ كریستال، رۆمان... بجھـ ئینانا پێشبینییێن فەقرایێ، 2014.

نڤیسەر، رۆماننڤیسی، رۆژنامەڤان و چالكڤانێ سیاسیێ كولومبی، ل دویڤ مالپەرێ ویكیبیدا پرانیا ژیانا خوە ل مەكسیك و ئەوروپا دەرباز كریە.

رۆمانا كریستال: لاپەرە 81.

طارق القيزاني، مجلة الهدهد، "محكيات" الصحفي محمد مسعاد تسعى لإعادة تعريف أدب الهجرة، فبراير2024.

محمد مسعاد: نڤیسەرەكێ مەغربی یە و نوكە ل ئەلمانیا دژیت، رۆژنامەڤانە و رۆمانێ ژی دنڤیسیت.

ماری فانسوت: ڤەكولەر د بوارێ رۆژنامەڤانیا رۆمانێدا ل زانكویا لوفان یا كاسولوكی ل بروكسل.

رۆمانا رەشكۆ: نڤیسەرێ وێ عبدالرحمن بامەرنی یە ل سالا 2023ێ ھاتیە چاپكرن.

أحمد الكبيري، جريدة هسبريس الإلكترونية، 17 يونيو/حزيران 2015.

رۆمانا كریستال: لاپەرە 3.

ئەحمەد جاسم: نڤیسەرێ رۆمانا كریستال ل چەندین دەزگەھێن رۆژنامەڤانی و راگەھاندنێ كاركریە و راپورتێن رۆژنامەڤانی ژی دروستكرینە، ژ گرنگترین راپورتێن وی یێن دووڤچوونێ ژی، ھەر چنە بیت ئەوێن ب بەرچاڤێن من كەفتین، دووڤچوونا (خانیێ ئەجنان) بوویە ئەڤێ ل تاخێ بەرۆشكێ.

رۆمانا كریستال: لاپەرە 6.

رۆمانا كریستال: لاپەرە 73.

رۆمانا كریستال: لاپەرە 39.