عبدالرحمن بامەرنی
رۆمانا بەرپرس كارێ ئێكێ یێ چیرۆكنڤیس (ھیڤیدار یاسین)ە و تشتێ ئەز كێشایمە نڤیسینێ ل سەر ڤێ رۆمانێ، شێوازێ تایبەتێ نڤیسینێ یە یێ نڤیسەرێ رۆمانێ گرتییەبەر، كو چەندین ڤەگێرانێن وی من خواندینە و ئەگەر یێ راستگۆ ژی بم، خواندنا چیرۆكێن وی ژ دوو لایەنانڤە بۆ من جھێ سەرنجێ نە، ئێك: ژێگرتنا بابەتان بۆ ڤەگێرانێن خوە و یا دوویێ و یا بۆ من گرنگ، شێوازێ نڤیسینێ و تەكنیك و رێكێن ڤەگێرانێ و زمانێ پێ دنڤیسیت و رۆمانا (بەرپرس) ژی كو ئێكەم ئەزموونا وییە د نڤیسینا رۆمانێدا، درێژەپێدانا ھەم شێوازێ ڤەگێرانێن وییە و خالەكا دی كو ئەڤ رۆمانە بۆ من یا گرنگ بیت ئەز خواندنەكێ بدەمێ، ناڤێ رۆمانێ یە و گرێدانا روودانێن ئێك لدویڤ ئێك یێن رۆمانێ ب كوردستانێ ڤە، قوناغا بەری سەرھلدانێ بگرە تا ئەڤرو یا ئەم تێدا دژین، ئەڤ روودانێن ھەنێ ژی لایەنێن ڤەشارتینە و كەسێ خوە لێ نەكریە خودان، نە وەك لایەنێن رتووش كری یێن بۆ مە دھێنە ڤەگێران.
بەرپرس وەك ژ ناڤێ رۆمانێ دیار، ئەو كەسەیە یێ خودان دەستھەلات بیت، لێ د رۆمانێدا ناڤێ لەھەنگێ رۆمانێ بخوە ژی بەرپرسە و ئەگەر دەستپێك و دووماھیێن رۆمانێ كورتكەینە سەر ئێك رستە، رۆمان ژ چیرۆكەكا عەشقێ دەستپێدكەت و ل چیرۆكا عەشقێ ب دووماھی دھێت، ژ چیرۆكا عەشقێ دەستپێدكەت و بەرەڤ چیا دچیت و ژبەر نەگەھشتن ب عەشقا خوە داخوازا مرنێ دكەت، لێ ئەڤ مرنا لەھەنگێ رۆمانێ پێ ب دوماھی دھێت، ژ تەخەبوونا روودانێن ئێك لدویڤ ئێكە، دەما روودان مرۆڤ دبەنە عاقارەكێ دی یێ نە ب حەزا مرۆڤی، ھینگێ روودان مرۆڤی دكێشنە روودانێ و دەرئەنجام ھەمان ئەو دەرئەنجامە نابن، دەما لدویڤ پلانا خوە مرۆڤ روودانێ دروست بكەت و مرۆڤ دگەل روودانا بەردەوامیێ بكەت و د (رۆمانا بەرپرس)دا، دەستپێك یا دروست نەبوویە و دبێژیت: ((ئه‌ندامه‌تیا پارتیه‌كا كوردی د هزرێن ویدا ژی نه‌بوو و چوو جارا ژی د ھزرێن خوەدا ژی نەددیت ببیتە ئێك ژ ئەندامێن وان..))، (ھیڤیدار، 2024، 17). پێنەڤێت كەسەكێ دەستپێكا وی و باوەریا وی یا ھوسا بیت، پێنەڤێت دێ كەساتیەك دروست بیت، تێكچوونا بارێ دەروونی، نە ئارامییا وژدانێن خوە نەگونجاندن دگەل كومەلگەھی، گەندەلی و باوەری بخوە نەبوون و دەھان تشتێن دی دێ ددویفرا ھێن و مە دەھان نموونێن ژڤی رەنگی ھەنە، كو نموونێن كرێتێن شورەشێ بووینە و نوكە خەلك وان ب گەندەل و دز ددەتە ناسكرنێ و ئەگەر دەروونێ ڤان كەسان ھاتبایە خواندن و چارەسەری بۆ ھاتبایە دیتنێ، رەنگە دا كەسێن ئەكتیفتر بن دناڤ كومەلگەھیدا و رۆمانا بەرپرس ژی ئێك ژڤان حالەتان بەرچاڤ دكەت.
تەكنیك و ڤەگێران:
پەنابرنا نڤیسەری بۆ بابەتەكێ ژڤی رەنگی، راستڤەكرنا وێ دیتنا شاشە یا یا ل سەر بەرپرسان دھێتە گشتگیركرنێ و بۆ نڤیسینا رۆمانا خوە ژی، نڤیسەری رێكا رێزبەندیا ڤەگێرانێ د نڤیسینا رۆمانا خوەدا بكار ئینایە و لدوور ڤی شێوازێ تەكنیكێ، نڤیسەرەكا عەرەب دبێژیت: ((رێزبەندیا ڤەگێرانێ ل دویڤ رێكخستنا روودانان دھێتە دانان و نڤیسەر دڤی شێوازیدا، ب رێزبەندیا قوناغان روودانان ددەتە دویڤ ئێك))، (آلاء الفارس، ما هو السرد، 2022.). و ئەڤ جورە تەكنیكە ژی بۆ نڤیسینا ڤەگێرانێن خویەتی د گونجاینە یان ژی ڤەگێرانێن خەیالی و د رۆمانا بەرپرسدا، نڤیسەرێ رۆمانێ شیایە قوناغێن كاراكتەرێ رۆمانا خوە تێدا دیار بكەت و ھەر ژ دەستپێكا وی دەما قوتابی و تا دگەھیتە شورەشێ، قارەمانیێن وی ل ناڤ شورەشێ و چاوان ناڤودەنگی وەرگرت، پشتی سەرھلدانێ و چاوان شیا پاراستنێ ل سەر پوستێ خوە بكەت و دا كو ڤالاتییا دناخێ خوەدا پر بكەت، چاوان دەستێ خوە بریە ناڤ گەندەلیێ و تا دووماھی ب ژیانا وی ھاتی.
كەسایەتیێن رۆمانێ:
لەھەنگێ رۆمانێ یان كەسایەتیێ سەرەكی یێ رۆمانێ كو ب ئنگلیزی دبێژنێ (protagonist)، كەساتیەكێ سەرەكییە دناڤ چیرۆكێدا یان د ھەر كارەكێ ئەدەبی دا و خوە یێن كارێن سینەمایی ژیدا و ژڤی روانگەی، نڤیسەرێ رۆمانا بەرپرس گەلەك یێ رۆژد بوویە كو زوومێ بێخیتە سەر كەسایەتیێ رۆمانا خوە و دوو جاران رول پێھاتیەدان، ئێكەم جار وەك بەرپرس خودان دەستەلات و خەلكی ئەو ب بەرپرس ناسكریە و ناڤێ وی دئینن و ئەڤە ژی تشتەكێ نوویە ل كەتوارێ ئەم تێدا دژین، كو كەسەك ڤان ھەردوو ساخلەتان پێكڤە ھەلبگریت. (محەمەد عەباس) نڤیسەر و رەخنەگرێ سعودی، لدوور كەساتیێ دبێژیت: ((كەسایەتی جھەكێ گرنگ د ژێرخانا رۆمانێدا دگێریت، د ئالیێ بابەتیدا، ئەو ئالاڤەكە كو رۆماننڤیس پێ دەربرینێ ژ دیتنا خوە بكەت و ژ ئالیێ ھونەریڤە، ئەو ھێزەكا پالنێنەرە، كو ھەمی تەوەرێن ڤەگێرانێ لدوور دزڤرن))، (الشخصية ومحلها في الرواية، محمد العباس، ثقافات، أبريل 28, 2016). بۆ ھەلبژارتنا كەسایەتیێ رۆمان ل سەر دھێتە ئاڤاكرنێ، مەرج نینە ھەردەم كەسایەتیەكێ باش و یێ زیرەك و سالوخەتێن باش لدوورا ھەبن و پرانیا جاران، نڤیسەر ل كاراكتەرەكی دگەرن، كو خواندەڤایێ رۆمانێ پێڤە بھێتەگرێدان و لدویڤ گوتنا رەخنەگرەكێ عەرەب، دبێژیت: ((چ رۆمان ناھێتە نڤیسین ئەگەر ب كێمی كەسایەتیەك بۆ نەھێتە دانان، ھەر ڤەگێرانەكێ پێدڤی ب كەسەكی ھەیە ب روودانێن وێ رابیت و ھەبوونا بەردەوام یا ڤی كەسایەتی ئەگەرە، كو خواندەڤا ھەست پێ بكەت كو ب خوین و گوشتە و وەسا تێ دئینتە دەرێ، كو ئەڤە بونەوەرەكێ زیندییە و بەرھەڤییا وی د ھەبوونێدا ھەیە))، (أبو بكر العيادي، الشخصيات الروائية لا تنحصر في ما تقوله لنا عنها الرواية، 2021).
نڤیسەرێ رۆمانێ دڤێت مە كیڤە ببەت:
سەرەداڤێن چیرۆكا رۆمانێ بۆ بەری سەرھلدانێ دزڤرن، ژیانا ئاساییا قوتابیەكێ سنێلە، عەشقكرن و چوونا ناڤ رێكخستنا سیاسی و وەلاتپارێزیێ، دبێژیت: ((پشتی ده‌مه‌كێ ئه‌ڤینی دگه‌ل یارا خوه، ده‌ست ب ئه‌ڤینا وه‌لاتی ژی كر و بوو ئه‌ندامه‌كێ ڤه‌شارتی د رێكخستنا پارتیه‌كا كوردی یا نھێنی یا دژی حكومەتێ ب ده‌ستهه‌لات و بهێز د ده‌ڤه‌را وان و گه‌له‌ك پێ نه‌چوو بوو پێشمه‌رگه‌ھـ))، (بەرپرس، 2024، 17). دلشاد و شێرزاد، ئەڤ ھەردوو گەنجێن ل ناڤ باژێری شێرزاد ئەوێ بوویە بەرپرس و ئەڤێ داخوازێ ژ شێرزادی دكەت كو بھێتە ناڤ رێكخستنێن نھێنی، لێ شێرزاد دبێژیت: ((دلێ تە نەمینت دلشاد، من نەڤێت بمینت و بلا هەڤالینیا مە ژی بمینت، هه‌لبژارتنا من نۆكه ژیانه‌كا ساده و بێ ئاریشه‌یه و رێكا من هه‌لبژارتی تنێ رێكا خواندن و قوتابخانێ یە كه‌كۆ. ل من نه‌گره، بخێر بچی.))، (بەرپرس، 2024، 20). لێ ل دووماھیێ شێرزاد ژی دگەھیتە دلشادی و دەست ب ھلاویستنا بەلاڤۆكان دكەن ل ناڤ باژێری دژی حكومەتا وی سەردەمی و لێ ئاشكەرا دبن، تەقە ل وان دھێتە كرنێ و دلشاد بریندار دبیت و دبێژیتە شێرزادی خوە قورتال بكە و ل مالێ نەمینە و ھوسان شێرزاد بەرەڤ چیا دچیت، دبیتە پێشمەرگە و بەشداری چالاكیێن پێشمەرگەی د بیت دژی رێما بەعسا وی سەردەمی و رولێ خوە ب قارەمانانە دگێریت و ھەر زوی باوەرییا یێن ژخوە مەزنتر بدەست خوەڤە دئینیت و پلا وی دناڤ پێشمەرگەیدا مەزن دبیت، سەرھلدان پەیدا دبیت و پێشمەرگە دزڤرنە باژێری و ژبەر رۆلێ وی و قارەمانیا وی د خەباتا چیاییدا، چەندین بەرپرساتیا وەردگریت و ئێدی ژیانا وی دەست پێدكەت، لێ ڤێ ژیانێ ڤالاتیەكا ھەی و پارە چاڤێن وی تاری دكەن، ژن چاڤێن وی تاری دكەن و ھەر تشتی دكەت، زوریێ دكەت و كوشتنێ دكەت و سەرەرای ھیچ تشتەك یێ ژێ كێم نینە، باشترین خانی و باشترین ژیان، لێ ژیان نە ئەو ھەردوو بتنێ نە، بەلكو ئارامییا مرۆڤی سەرویێ ھەر تشتەكییە و نڤیسەرێ رۆمانێ ب جوانی خواندەڤایێ خوە كێشدكەتە روودانێن ئێك لدویڤ ئێك، ھندەك بەحسا زەنگینی و بەترانیا وی دكەت و دبێژت: ((خانیێ ویێ هند خوه‌ش و جوان و ژ بلی ئه‌و كه‌ل و په‌لێن دناڤ مالێ، یێن هه‌ر هنده‌ك ژ وه‌لاته‌كێ ئیناین، لێ نكارن ده‌ست ل رێكا ژیانا وی بدن یان ژی به‌خته‌وه‌ریێ د خه‌وه‌كا كویردا به‌لاڤ بكه‌ن.))، (بەرپرس، 2024، 32). یان دەما د پەرەگرافەكێ دیدا دبێژیت: ((چاوا ئه‌ڤ ئه‌ردێ قه‌سرا خوه ژ ده‌ست خه‌لكێ ئینای ده‌رێ. هه‌ر چه‌ند ب دراڤ ژێ كرین، لێ پا پتر ده‌رئێخستن بوو هه‌تا كرین. ژ بلی ئه‌ردێ قه‌سرا وی، ئه‌ردێن هه‌ر سێ ره‌خێن قه‌سرێ ب درێژاهیا پێنج سه‌د مترا ڤاله هێلا بوو و هه‌روسا ئەردێ به‌رامبه‌ر خانیێ وی کۆ دپلانا باژێرڤانیێ پارک بوو، دەست دەینا سەر و ب هێزا زۆرێ بێ پسیار و بەرسڤ و شاروانی سیم کر و لسەر ناڤێ خوە تاپۆ کر.))، (بەرپرس، 2024، 35). لێ نڤیسەرێ رۆمانێ نەھێلایە خواندەڤایێ وی دگەل خوشیێن وی یێ بەردەوام بیت بەلكو جاروبار بیرا وی ئینایە كانێ بەرپرساتیا وێ ژێدەرێ وە ژ كیرێ پەیدا كریە و دبێژیت: ((د پێشمه‌رگاتیێ دا گه‌له‌ك خۆرت و چالاك و مێر بوو. مێرانیا وی پتر ژ بێ هیڤیا دهات هه‌تا هیڤیا. مێرانیا وی پتر ژ مالمیراتیا وی دهات، هەتا مێراتیا وی. ل گەریان ب دویڤ مرنێ، مێرانیا وی دەنگ ڤەدا.))، (بەرپرس، 2024، 54).
گرێیا لولیتایێ
لولیتا گرێیەكە دگەل گەلەك كەسان مەزن دبیت، ئەڤێن د ھەرزەكاریا خوەدا ب كچەكا ژیی بچیك عاشق دبن و وێ كچێ ب ھەر ئەگەرەكی ژ دەستددەن. د رۆمانێدا گەلەك جاران بەحسا لولیتایێ دھێتەكرنێ، لولیتا (Lolita) ناڤێ رۆمانا نڤیسەرێ ئەمریكی یێ ژ بنەما روسی (فلادیمیر نابوكوف)ە و ل سالا 1955ێ ھاتیە بلاڤكرن، ئەڤ رۆمانە بەحسا كەسەكی ب ناڤێ (ھمبرت) دكەت و ب كچەكا تەمەنێ وێ 12 سالڤە دھێتە گرێدان، ئەڤە ژی پشتی دبیتە ھەڤژینێ دەیكا وێ. حەژێكرنا وی بۆ ڤێ كچا بچیك ژی ئەگەرێن خوە ھەنە، د ھەرزەكاریا خوەدا حەز ژ كچەكا بچیك دكەت ب ناڤێ (ئەنابیل) و و ژ ئەگەرێ نەخوشیەكێ وەغەر دكەت و ئێدی ئەو حەز ژ كچێن بچیك دكەت یێن ژیێ وان دناڤبەرا (9 بۆ 14)یێدا، د رۆمانا بەرپرس ژیدا ھەمان گرێ یا ھەی، بەرپرسی ژی ھێشتا سنێلە ڤیان بۆ كچەكێ ھەبوو، ئێدی بەرەڤ چییا چوو، ژبەركو دویری وێ كچێ بوویە و حەزا مرنێ دكر بەریا ژیانێ، پشتی سەرھلدانێ و زڤرینا پێشمەرگەی بۆ ناڤ باژێری و دەستپێكرنا ژیانەكا دی، لێ گرێیا خوشتڤیا وی دگەل وی ما و نڤیسەرێ رۆمانێ بەحسا ھوتێلەكێ دكەت و ژوورێن تایبەت و دبێژیت: ((د ژوورێن ئه‌ڤینا دل، كچێن جوان و زوو گه‌هشتی بوون و ژ روی و سیمایێ وانان پێویست دكر ژیێ وان دناڤبه‌را چارده هه‌تا شازده سالی خویا بكربایا))، (بەرپرس، 2024، 10). د رۆمانێ ژیدا بەحسا لولیتایێ دھێتە كرنێ و نڤیسەری دڤێت بێژیتە مە خواندەڤانان، كاراكتەرێ رۆمانا وی ژی ھەمان گرێیا ھەی و دبێیت: ((ئه‌ڤان ژوورا ناڤه‌ك دی هه‌بوو دناڤبه‌ینا به‌رپرس و بازرگانادا دهاته ناڤكرن ب ناڤێ لۆلیتا و لۆلیتا ژ (رۆمانا ڤلادیمێر ناباكوف) هاتبوو وه‌رگرتن.))، (بەرپرس، 2024، 12). ئێدی د رۆمانێدا سەرەدانا بەرپرسی بۆ ڤێ ھوتێلێ بەردەوام دبیت و دەما ئەو كچا بچیكا ژیێ وێ دناڤبەرا 14 بۆ 16 سالیێدا بەرزە دبیت، ئەو دیڤچوونێ بۆ دكەت و پەیدا دكەت، ئێدی روودان بەردەوامیێ ددەنە خوە و بەرئێكەفتن دگەل بەرپرسێن دی، دگەل رۆژنامەڤانان دگەل وژدانا وی بخوە پەیدا دبن.
ئەنجام:
د رۆمانێدا نڤیسەر ب شارەزای و ب تەكنیكەكا ڤەگێرانێ یا خوش و بالكێش مە رادكێشیتە ناڤ بابەتەكێ گرێدایی دەروونی، لێ بەحسا دەروونێ كەسەكی دكەت ھێشتا گەنج بەرەڤ شورەشێ و خەباتا چیایی چوویە، بەداری د چەندین شەراندا كریە و داستان توماركرینە و روویێ شورەشێ جوان كریە، لێ ڤی كەسایەتی گرێیەك دناڤخوەدا ھەلگرتیە، د ژیێ سنێلەیێدا و د دەستپێكا عەشقا خوەدا، خوشتڤییا خوە ھێلایە و ئێدی پشتی خەباتا چیایی ب دووماھی ھاتی ژی، ھەمی ژن ب چاڤێن خوشتڤیا خوەدیتینە و نڤیسەرێ رۆمانێ ب جوانی و تەكنینەكا جوان یێ دبێژیت، دڤیابا ھەر ژ پشتی سەرھلدانێ ئەو ڤالاتیێن دەروونی ھاتبانە چارەسەركرن، كو رەنگڤەدانا وان ب خرابی ل سەر كومەلگەھی ھەمیێ دیارە و دڤێ چەندێ ژیدا نڤیسەر یێ شیای پەیاما خوە ب جوانی و رێكوپێكی بگەھنیت.
ــــــــــــــــــــــ
ژێدەر:
1، ھیڤیدار یاسین، بەرپرس، رۆمان، 2024 دھوك.
2ـ (آلاء الفارس، ما هو السرد، 2022.
3ـ الشخصية ومحلها في الرواية، محمد العباس، ثقافات، أبريل 28, 2016.
4ـ أبو بكر العيادي، الشخصيات الروائية لا تنحصر في ما تقوله لنا عنها الرواية، 2021.
* ئەڤ خواندنە د كوڤارا پەیڤ ژمارە 96 یا سالا 2024ێ دا ھاتیە بلاڤكرن.
* لینكێ كوڤارێ ل سەر ئەنترنێتێ:
