حكومەتا هەرێما كوردستـانێ
زانكــــــویا زاخـــــــو
فاكولتیا زانستێن مروڤایەتـی
پشكا زمان و ئەدەبێ كــوردی
وێنێ هـوزانـێ دهوزانێت
(عبدالرحمن بامەرنی) دا
ڤەكولینا دەرچوونێ
بەرهەڤكرنا سەرپەرشتیا
رێژین ئەحمەد تەتەر م. نزار سەلمان تاهر
دلمان سەعید ئەحمەد
2712 كوردی 2012 زاینی 1433 كوچی
دیاری
دیاری بۆ:
*دیاری بۆ هەر كانیەكا زەلالترین ئاڤ ژ بن دچیت و تێهن كوشكیی نەهێلیت.
* دیاری بۆ وان هەمی مروڤێن ب ڕوومەت, یێن كو " ویژدانا " وان, بوهادارترین تشتە دڤێ جیهانا بێ وژدانان دا…
* دیاری بۆ دایك و بابێن (دلمان) و (رێژین) ێ.
سوپاسی
سوپاسی بۆ:
* بۆ نڤیسەر و هوزانڤانێ مەزن (عبدالرحمان بامەرنی).
* بۆ ماموستایێ سەرپەرشت (م. نزار ئورمانی).
* بۆ ئێكەتیا نڤیسەرێن كورد ـ دهوك.
* بۆ هەڤالێن بەرێز (ئدریس حاجی) و (نیچیرڤان خلیل).
* بۆ هەر لایەنەكێ هاریكاریا مە كری ژ بۆ ئەنجامدانا ڤێ ڤەكولینێ.
ناڤەرۆك
بابەت لاپەر
پێشەكی ....................................................................... 1 ـ 3
پشكا ئێكێ:.................................................................... 5 ـ 15
•
وێنێ هونەری یێ هوزانێ، دهوزانێن هوزانڤان (عبدالرحمن بامەرنی)دا.
•
چەمك پێناسەی وێنێ هوزانێ ........................................... 5ـ 7
•
گرنگیا وێنێ هوزانێ..................................................... 8ـ9
•
بنیاتێن هوزانێ ....................................................... 10ـ 11
•
جورێن وێنێ هوزانێ.......................................... ..........11ـ 15
پشكا دووێ :........................................................... ......16 ـ 27
•
بەرجەستەبونا وێنەی دناڤ هوازنێن هوزانڤان (عبدالرحمن بامەرنی) دا.
وێنەیێ هوزانێ ژ لایێ ئاڤاهی ڤە....................................16 ـ 27
•
وێنەیێ سادە......................................................... 17 ـ 19
•
وێنەیێ لێكدای....................................................... 19 ـ 21
•
وێنەیێ بهەڤرای. ....................................................21 ـ 22
•
وێنەیێ هوزانێ ژ لایێ بزاڤێ ڤە. ................................. ...22 ـ 24
•
وێنەیێ نەلڤ........................................................22 ـ 23
•
وێنەیێ لڤوك..........................................................23 ـ24
وێنەیێ هوزانێ ژلایێ رەوانبێژیێ ڤە................................. 24 ـ 25
•
وێنەیێ لێكچواندنێ..................................................24 ـ 25
•
وێنەیێ خوازەی....................................................25 ـ 26
•
وێنەیێ خواستنێ.....................................................26
•
وێنەیێ دركەی........................................................27
•
ئەنجام...............................................................28
•
لیستا ژێدەران.....................................................29 ـ 31
پێشەكی:
هوزانڤان ب رێكا وێنەی، دەربرینێ ژ هەست و دەروون و ناخێ خو دكەت و ئەو وێنەیە ژی ب رێكا كومەلەكا پەیڤان و ئەوان پەیڤان دكەتە رستە و هەرتشتەكێ د مێشكێ خو دا دادرێژیت و خاندەڤایێ خو پێ د ئازرینیت. بەلێ ل وی دەمی دێ شێت دەسەلاتێ ل سەر خوێندەڤانی كەت، ئەگەر وێنەیەكێ سەرنج راكێش د هوزانا خودا بكار بینیت و نەهێلیت هزرا خاندەڤای ژ هوزانا وی دویر بكەڤیت. دیسان وێنێ هوزانێ بیاڤەكێ مەزنێ رەخنا ئەدەبی بخوڤە دبینیت، چونكە ب شروڤەكرنا وێنەیێ هونەری د هوزانێ دا، مەبەست و ئێش و ئازارێن هوزانڤانی بۆ مە دیار دبن.
گرنگیا ڤەكولینێ:
دڤێ ڤەكولینێ دا، بۆمە دیاربویە كو هوزان ل سەر بنەمایێن وێنەی دهێتە دارژتن و خاندەڤا دەمێ هوزانێ دخوینیت، ب وێ هوزانێ ڤە بهێتە گرێدان و ب ئینانا وێنەیێن جوان، هوزانڤان هیچ بیاڤەكی بۆ خاندەڤای نەهێلیت، كو هزرا وی مژویلی تشتەكێ دی بیت ژ هوزانا وی بهێتە ڤەقەتیان. ئەڤە ژی زیرەكی و شارەزاییا هوزانڤانی یە كو وێنەی بێختە ژێر كونترول و دەستهەلاتا خو. دیسان گرنگیا ڤێ ڤەكولینێ د بیاڤێ رەخنەیی دا دیار دبیت، كا ئەو هوزانڤان یێ پێشكەفتی یە دئاڤاكرنا وێنێن هوزانا خودا یان نە!؟
سنورێ ڤەكولینێ:
ئەڤ ڤەكولینە تەوەرێ (وێنەیی هونەری)، وەكو ئالاڤەكێ رەخنەیی بخو ڤە دگریت، ژبۆ شروڤەكرنا هوزانێن هوزانڤان (عبدالرحمن بامەرنی). هەلبەت هوزانڤانی گەلەك دیوان هەنە و د بیاڤێن جودا دا نڤیسین و پەرتوك هەنە، بەلێ بتنێ سنورێ ڤێ ڤەكولینێ، بیاڤی هوزانێ بخوڤە دگریت. ئەو ژی دیوانا (بارانا دینا، دومینە، دەفتەرا بێ گونەهیێ، هەناسەیێن شیعری) بەلاڤ كرین.
ئاستەنگێن كەتینە درێكا ڤەكولینێ دا:
ئاستەنگا هەرە سەرەكی كەتیە د رێكا ڤەكولینێ دا، نەبوونا زوریا ژێدەران ل پەرتوكخانا كولیژێ دیسان نەبونا دەمی و هەر دیسان نەبونا دەمی كو كولیژا مە دكەڤیتە (زاخو) و ئەم ئاكنجیێن دهوكێی نە و ئەڤێ ژی گەلەك ژ دەمێ مە دكوشت كو ئەم ل ژیدەران بگەرین وەك پەرتوكخانا بەدرخانیان و پەرتوكخانێن دی.
میتودا ڤەكولینێ:
مە رێبازا وەسفی بكارئینا یە ژ بو شروڤەكرنا وێنەیێن هونەری یێن ڤێ ڤەكولینێ.
ناڤەروكا ڤەكولینێ:
ئەڤ ڤەكولینە ژ ناڤ و نیشانێن (وێنەیێ هونەرییێ هوزانێ د هوزانێن هوزانڤان عبدالرحمن بامەرنی) دا، پێك هاتییە.
ئەڤ ڤەكولینە ژ دوو پشكا پێك هاتییە:
پشكا ئێكێ
ئەڤ پشكە یا تایبەتە بۆ پێناسە و تێگەهێ وێنەی، دیسان گرنگیا وێنەی، بنیاتێ وێنەی، جورێن وێنەی ژی بخوڤە دگریت و هەر ئێك ژ وان، ب تێر و تەسەلی هاتینە بەحس كرن.
پشكا دووێ:
ئەڤ پشكە ب شێوەیەكێ پراكتیكی مە ئەنجام دا یە, تایبەتە بو بەرجەستەبونا وێنەی د هوزانێن هوزانڤان (عبدالرحمن بامەرنی) دا، ئانكو پراكتیكرنا هوزانێن ناڤبری بۆ ئەوێن د دیوانێن (بارانا دینا، دومینە، دەفتەرا بێ گونەهیێ و هەناسەیێن شیعری) دا هاتینە بەلاڤكرن.
پشكا ئێكێ
ـ وێنێ هونەری یێ هوازنێ دهوزانێن
هوزانڤان (عبدالرحمن بامەرنی) دا
ـ تێگەهـ و پێناسا وێنەیێ هوزانێ
ـ گرنگیا وێنەیێ هوزانێ
ـ بنیاتێ وێنەیێ هوزانێ
ـ جورێن وێنەیێ هوزانێ
ـ چەمك و پێناسا وێنەیێ هوزانێ:
هوزان هونەرەكە، مەبەست پێ نیشاندانا وێنەیەكی یە ب رێكا دەربرینێن زمانی یێن هوزانڤان بكار دئینیت، (هوزانڤان هەول ددەت ئەوی وێنەی نە راستەوخو ئاراستە بكەت ئەوێ ئاشوپ گەوهەرێ وی یێ داهێنەر ددەت، ئەو ئەلەمنتێن وێنێن خودیك دئێخیت ل دویڤ نە رێكیا هەستێ خو ب شێوەیەكێ جودا ژیێ ژیوارێ بەرچاڤ دگەل وان واتایێن زمانی یێن بخو دگریت)(1)، ئانكو هەبونا وێنەی دبنیاتدا دئاشوپێ مروڤی دا، یێن هەین و ب هەستێ خو وان وێنان دەردئێخیت. (وێنەیێ شعری دمێژویا گەشەسەندنا شعرێ د هەر زمانەكی دا، دەستپێكێ دێ هەست ب گوهورینا ئێتەكرن و پشتی دەربیرنا وان وێنان، گوهورین ب سەر موسیقا شعرێ و زمانێ شعرێ دا دهێن)(2) ، ئانكو پەیوەندیەكا بهێز دناڤبەرا وێنەی شعر و زمانێ شعری دا هەیە . (وێنەی شعری لە سادەترین واتایدا وێنەیەكە بە وشە كێشراوە)(3) ، واتە شاعیر برێكا پەیڤان وێنێن خو دەردبریت كو ب رێكا خەیالێ بەرچاڤكرن.
(بێ گومان وێنەی جهەكێ بنچینەی دبنیاتا شعری دا یێ داگیر كری، ئامرازەكە ژ ئامرازێن شعرا نوی، شاعێرێن نوی د بنیاتا قەسیدێ دا تێروانینێن خودا بەرجەستە دكەن ب رێكا وێنەی شاعێر هەست و بیرێن خو ب شێوەیەكێ هونەری پێكڤە گرێددەت)(4)، ئانكو هوزانڤانێن نوی وێنە ب شێوەیەكێ زور زور دناڤ هوزانێت خو دا بكارئینایە. (وێنەیێ هوزانێ د تێگەهێ نوی دا رەخنەگران ب دیتن و رێبازێن رەخنەیێن جودا جودا بكارئینایە، رەخنا كەتواری وێنە وەكو گەوهەرێ هوزانێ ددیت لێ ب مەرجەكی كو وێنە ژ كەتواری هاتیە وەرگرتن گەهشتن و كاملانا وی وێنەی ژی یا گرێدای لێكچوونا وی یە، دگەل كەتواری دا) (5) .
(وێنەیێ هوزانێ ئەو كەڤالە یێ كو دهەست، سوز، ئاشوپ، هوزانڤانی ب وێنە دناڤدا دهێتە بەرجستەكرن كو دەربرینێت ژ سەرەدەری و بەر كارێ (رد فعل) وی دكەت هەمبەر پێلێن ژیانا جڤاكی، هوزانڤان بخو كەرەستێ زمانی دكەتن (رەنگە یان كامیرە) و پێ وان وێنە یا وێنەیەكێ بتنێ و ب شێوازەكێ هونەری د كەڤالەكی دا دكێشیت)(1).
لڤێرە ئەم دشێین بێژین كو وێنەیێ هوزانێ تابلویەكە كو هوزانڤان هەست وسوز و ئاشوپ و ئەندیشە و خەیال و دل و دەرونێ خو لسەر تابلوی دیاردكەت و پێشكێش دكەت كو دەربرینێ ژ سەرەدەری ئازراندنا دەرونێ وی بەرامبەر وی بابەتێ دناڤ ژیانا جڤاكی دا دكەت كا هەستێ هوزانڤانی بەرامبەر دا پیشە و ژیانا جڤاكی چیە، وێنەیێ ڤی هەستی، بو خاندەڤانی دیار دكەت.
(وێنە و زمانێ شعری و رەگەزێن دی ترێن شعری، ئێك و دوو تمام دكەن هەر ئێك ژوان رەگەزان تێدا نە بیت شعر دێ یا نە تەمام بیت ، هەر وەسان هەر وێنەیەك دبیتی پەیدابونا بیروكەكێ، ئەو ژی دناڤ مێشكی دا ئەو بیروكە ژی ب زمانەكێ شعریی یێ جوان وێنە یە بۆ دێ كێشیت، هندەك جاران شاعیرێن هەڤچەرخ واتایێ ژ وێنەی دویر دئێخن)(2). ئانكو هوزانڤانێن هەڤچەرخ ڤی كاری ئەنجام ددەن ژ بو وێ چەندێ كو خوینەر ل واتا وێ هوزانێ بگەریت و ئەو بخو تێبگەهیت وێنە د سادەترین واتایا خو دا (بریتی یە ژ وێنەیەكێ هونەری كو ب پەیڤێ یێ هاتیە كێشان)(3) ، لەو را دێ شێین بێژین كو د هونەرێ ڤەهاندنا هوزانێ دا وێنەیێن پەیڤێ دەربرینێ ژ هوزرێن هوزانڤانی دكەت كو ئەڤ چەندە گرێدای ب ناخ و سوزێن هوزانڤانی ڤە و دەربرینێ ژ هزرەكێ دكەن كو یێن دهزرا وێدا كوم ڤەبوین (وێنە بەرهەمی چالاكی و خەیالە، بە مانای گواستنەوە و كوپی كردنە جیهان نا یەت، بەلكو بە مانای گەرانەوەی پێكهاتەكان، دوزینەوەی پەیوەندی تەواو نێوان دیاردەكان و كوكردنەوەی نێوان دور لەیەك بەیدكەكان)(4) . ئانكو وێنە شیانێن هوزانڤانی نە و د هەست و نەستێن وی دا دەردكەڤیت، كەواتە هزرەك لدەف هوزانڤانی پەیدا دبیت و هوزانڤان برێكا وێنەی دەربرینێ ژ هزرا خوە دكەت.
(وێنەیێ شعری رەگەزەكێ رەسەن و گەوهەرییە د ئاڤاهیێ هوزانێ دا هەلبەست دپێكهاتا خودا، پشت ب وێنەیێ شعری دبەستیت بهەمی ئاواو دەنگ و جورێن خو ڤە)(1)، چونكە وێنەیێ هوزانێ پروسەكا عەقلی یە دگەوهەرێ خو دا سەر ب جیهانا هزرا یە یان ژیواری.
(وێنەیێ هوزانێ بریتیە ژ بەرجەستكرنا هەستێ سایكولوژیێ هوزانڤانی بشێوەیەكێ ئاشوپی، بەرامبەر دیمەنەكێ جوان كو برێكا پەیڤان پێش چاڤ دبیت)(2) ، ئەم دشێین بێژین كو وێنەیێ هوزانێ پەیوەندیا ب دەرونێ هوزانێ ڤە هەی بەرامبەر هەر وێنەیەكی كو شێوەیێ دەرونی بەرچاڤ دكەت.
دیران دبێژیت: (وێنە د خویەتیا خو دا شكومەندی و ڤەژاندنا هوزانێ یە)(3) ئانكو وێنە د رامانا خودا نیگاركێشانا پەیڤانە سالوخدان و خوازە و لێكچواندن دشێن ڤی وێنەی پەیدا بكەن، لەوما هەر وێنەكێ هوزانێ تا رادەیەكێ باش خوازە یەكە و ب رێكا هونەرێن رەوانبێژی پەیدا دبیت.
هەر دەربارەی پێناسەكرنا وێنەیێ هوزانێ (كمال ابو دیب) دبێژیت: (وێنە بونیادەكە, پەیوەندی تێدا دناڤكێدا دچن دگەل لێكدا كار دكەن ژ بۆ بەرهەم ئینانێ كارتێكرنا گشتی یا بەرهەمێ ئەدەبی پەیدا دبیت و رەهەندێن وی روهن دیار دكەت )) (4)
هەر دیسان هوزانڤانێ رومانی (هوراسی) بڤی شێوەی وێنەیێ هوزانێ دەتە پێناسەكرن: "شعر وێنەیەكی قسەكەرە یان نیگارێكی قسەكەرە, نیگار یان وێنەكردنی هەلبەستێكی بێ دەنگە"(5) كەواتە هوزان وێنەیەكە، هوزانڤان برێكا وی وێنەیێ بێدەنگ دشێت ئاریشێن خوە یان یێن جڤاكی بێخیتە بەرچاڤ، هندەك جاران ژی هوزانڤان چەڤەنگان بكار دئینیت بو دەربرینا وێ هزرێ یا وی مەرەم پێ، ئەڤە ژی بارا پتر دهوزانا نویخاز دا دیار دبیت.
ـ گرنگیا وێنەیێ هوزانێ :
وێنەیێ هوزانێ سەرچاوەیەكێ گرنگێ ئەزمونا شعریە و برێكا وێنەی هوزانڤان ئارمانجا خو دگەهینیت، چونكی وێنەیێ شعری پەیوەندی ب بارێ دەرونی یێ شاعری هەیە، (وێنەیێ هوزانێ ئێكە ژ بنەمایێن هونەری یێن هوزانێ و دبیتە كەرەستێ هوزانێ و دهەمان دەمدا رولێ هەست و سوز و ئاشوپێ هوزانڤانی، دناڤ دا خویا دبیت)(1)، ئانكو تا وی رادەی وێنەیێ هوزانێ گرنگە تا كو هوزانڤان بوچونیێن خوەیێن سوزی و ئاشوپی دناڤدا برەنگەكێ هونەری بەرچاڤ دكەت .(گرنگترین پێوەری رەخنە گریە بو بریاردانی لسەر دەقێ شعری و ئەزمونێ هونەری، شاعیر لدیڤ كەڤناتیی و رەسەنیا وێنەیێ هونەری) (2)، ئانكو گرنگترین ئامرازە كو خوێنەر (برێكا وێ بریارێ لسەر تێكستی بدەت و دیسان هەر برێكا ڤی ئامرازی بریارا رەسەناتی دكەڤناتیا تێكستی خویا دبیت. كەواتە هەر هوزانڤانەك پەنایێ دبەتە وێنەی ژ بو مەبەستا دەربرینێ ژ هەستێن خو. هوزانا نوی ژی گرنگیەكا مەزن ددەتە وێنەیێ هوزانێ ،(هوزانڤانێن نویكەر ئەوێن لسەر هوزانێ دئاخڤن ژ ئاخڤتنا وان خویا دبو كو تەنها ئەوان باسێ گرنگیا وێنەیێ هوزانێ دكر)(3) ، ئەڤ چەندە ژی هندێ دگەهینیت كو وێنەیێ هوزانێ دهوزانا نوی دا رەگەزەكێ هەرە گرنگ بو، كەواتە وێنەیێ هوزانێ ستونیەكا مەزنە دناڤ قالبەكێ هونەری یێ هوزانێ دا هەروەسا وێنەیێ هوزانێ رولەكێ جوانكاری و رونكردنەوە لە بنیاتی شعر دا دەگێرێت چونكە وێنەی شعری وەك ئاوێنەیەك ناوەروك شعری دەردەخات(4) ، یا خویایە كو وێنەیێ هوزانێ برێكا خەیالێ ژ ئەنجامێ دەربرینا هەست و سوزان بەرامبەر روداوەكێ پەیدا دبیت.
(وێنەی شعریەكە سنوری شتەكان دەبەزینێ دوادەكات لە دەمادەكانی دەروندا هەولی شعری لەدەست بەرسەر داگرتنی ئەو راستیانە كەلە قولای دەروندا شاراوەتەوە بخاتەروو)(5)، كەواتە وێنەیێ شعری ئەو تشتێن دناڤ دەرونێ هوزانڤانی یێن ڤەشارتی و پەردە گرتی ئاشكرا دكەت و دەردئێخیت بو خاندەڤا و خاندەڤا ژی دێ هەست بە ئازار و نەخوشیێن دەرونی یێن هوزانڤانی هەلبیت.
(وێنە وەسیلەیەكی هونەرییە بو گواستنەوەی ئەزمونەكان)(1) ، بێ گومان وێنە ئامرازەكە ژبو گەهاندنا ئەزمونەكا هوزانێ ژلایێ هوزانڤانی هەر وەكی كا چاوا نیگار كێش بهندەك رەنگان ئەزمونەكێ پێش كێش دكەت و وێنەیەكی دروست دكەت هەر دیسان هوزانڤان ژی برێكا پەیڤان وێنەیەكێ هوزانێ دروست دكەت و ئەزمونەكێ دگەهیننە هوزانڤانی.
(دەوری وێنەی و تابلوی شعریش لە بنیاتی هونراوە دا ، دەورێكێ گرنگە)(2)، ئانكو وێنەیێ هونەری دەورەكێ گرنگ هەیە دبنیاتێ هوزانێ دا .
(وێنەی شعری لە بەردەم گەردوون و خو د دسەردەمدا , نابیتە دیاردەی دوركەوتنەوە و راكردنی لە بەردەم بونیاتدا نابیتە بوارێكی هونەری و خو بە گەورە زانینی شاعیر تێدا دەنگ بداتەوە, بەلكو وێنەی شیعری, هاوكێشەی شەپولەكانی رازیبون و رەتكرنەوەی ناخ و هاوسەنگ دەكات) (3) ئانكو هوزانڤان نەشێت ب رێكا هوزانێ خو بەرز و بلند بكەت, بەلكو هوزانڤان هەر تشتەكێ دناخێ خو دا ب رێكا وێنەی دەردئێخیت و د ئێخیتە بەر دەستێ خوێندەڤانی.
(گرنگیا وێنەیێ هوزانێ هەبوونا وێنەیە و پەیوەندیا وێنەی دگەل رەگەزێن دیتر یێن پشكداری د ئاڤاكرنا هوزانێ دا روخسارا هوزان بونێ دا سەرجەم رەگەزێن دیترێن هوزانێ دكەت و دبیتە كوپلەكا دەربرینێ و رامان و سیمانتیكا هوزانێ خو یا دكەت)(4) ئەم دشێین بێژین وێنەیێ هوزانێ ئەو كەرەستێ گرنگە كو نوینەراتیا وان هەمی رەگەزان دكەت یێن كو پشكدار د ئاڤاكرنا هوزانێ دا، ئەم دشێین برێكا وێنەی د مەبەست و رامانا هوزانێ بگەهین.
ـ بنیاتێ وێنەیێ هوزانێ:
وێنەیێ هوزانێ بنەمایەكێ گرنگە دناڤ بنیاتێ هوزانێدا، وێنەیێ هوزانێ رێكەكە ژبو گەهاندنا مەبەستا هوزانڤانی بو وەرگری ب ئاوایەكێ كو كارتێكرنێ لسەر وەرگری بكەت و ئەوی تشتێ ئاراستە كری ژلایێ هوزانڤانی ڤە ئەو ژی ب جانترین شێوە وەرگریت و پێ كاریگەر دبیت.
دەربارەی بنیاتێ وێنەیێ هوزانێ (د.محمد بكر) دوو جورە بنیات دەست نیشانكرینە ئەو ژی ئەڤەنە :
1- (بنیاتێ سیمانتیكی: ئەڤ بنیاتە، سیستەمەكێ ڤەگوهاستنێ ژ نیشانكارێ ئێكێ بو نیشانكارێن دووێ و سێ یێ و ... هتد پێك دئینیت و ئاراستە دكەت. ب دووشێوە یێن سەرەكی دهێتە بكارئینان:
أ- سیستەمێ ڤەگوهاستنا سادە: كارێ ڤێ سیستەمێ دناڤ ویێنێن تاك دایێ ئاشكەرایە ڤەگوهاستن ژی دناڤ ڤێ سیستەمێ دا دناڤبەرا نیشانكریا سادەو نجیرەی رێك و پێك و پلەییە.
ب- سیستەمێ ڤەگوهاستنا ئالوز: ئەڤ سیستەمە دناڤ وێنێ ئالوز دا كار دكەت بزاڤا ڤەگوهاستنێ تێدا یا ئالوزە و ڤە قەتیاییە)(1).
2- بنیاتێ هونەری: ب گشتی ئەڤ بنیاتە رەگەزێ لێكچونێ یە دناڤبەرا نیشانكار و نیشانكرا و یێن وی دا)(2) ب ڤی شێوەی خارێ بەرچاڤ دبیت:.
أ-" ئەگەر پەیوەندی دناڤبەرا دوو لایەنێن نشانكارو نیشانكری یێ ئێكێ ژ لایە كیڤی و نیشانكار و نیشانكریێ دووێ ژ لایەكێ دیتر ڤە دووبارەكرن بیت، دێ لێكچوونەكا ئاسایی پێك ئینیت"(3).، كەواتە پەیوەندی دناڤبەرا هەردوولایان دا یا دیار و ئاشكرایە ژ بەر ڤێ چەندێ دێ بینی ئەگەرێ دروست بوونا لێكچونەكا ئاسایی.
ب- (ئەگەر لایێ ئێكێ پەیوەندی یا وێ یا دیار بیت و لایێ دووێ بەرزە بیت، ل وی دەمی وێنەیەكێ خوازەیی دروست دبیت. بڤی ئاوای خوازە لێكچوونەكا چركری یە و ئامرازێ لێكچونێ و لێكچوو بخو ژی تێدا هاتیە ژ ناڤ چوون)(1)، ئانكو پەیوەندی دناڤبەرا لایێ ئێكێ و لایێ دووێ دا پەیوەندیەكا ئالوزە بڤی رەنگی وێنەیەكێ خوازەیی دروست دبیت.
ج- (ئەگەر هەردوو لایێن وێ بەرێ خو بدەینێ، تنێ پەیوەندیەكا لوجیكی دناڤبەرا وێنان د پێكدهینیت، مەجاز و دركە دەردكەڤن. چونكی (پەیوەندیا مەجازی و دركێ دبنیاتێ زمانێ دا پەیدا نابیت، بەلكو دئاستێ واتایێ دا پەیدا دبیت)(2)، كەواتە پەیوەندی دناڤبەرا هەرددو لایان د ئەگەر پەیوەندیە بەرعاقل بو دووێ دەمی دا ، دركە و خوازە دێ پەیدابن كەواتە ئەڤ پەیوەندیە پەیوەندیەكا لوجیكە هەر وەسان ب گشتی ژ لایێ واتایێ ڤە ئەڤ پەیوەندیە دروست دبیت، بەلكو هیچ پەیوەندی ب زمانی ڤە نینە.
ـ جورێن وێنەیێ هوزانێ:
مەبەستا هوزانڤانی ژ ب كارئینانا ڤان جورە وێنەیان دا كو ب رێكا ڤان وێنەیان دەربرینێ ژ هەست و سوزێن خو بكەت و هوزانڤان هەر تشتەك یان هزرەكا دمێشكێ خودا برێكا وێنەیەك ژ وێنێن هوزانێ دئێخیتە بەردەستێ خوێندەڤانێ خو، هەر وەكو دیار كو وێنێن هوزانێ هەمی وەكی ئێك نینن، بەلكو ئاستێن جیاواز بخوڤە دگریت كەواتە جورا و جوریا وێنەیێ هوزانێ د زڤریتە ڤە بو وی جڤاكی ئەوێ هوزان تێدا هاتیە ئافراندن.
1ـ دابەشبونا وێنەیی ژ لایێ ئاڤاهی ڤە:
اـ وێنەیێ سادە:
ئێك وێنەیێ دیارە و رامانا خو یا سەربەخو هەیە ، دناڤا هوزانێ دا ژئێك وێنەیێ سادە پێك دهێت سەبارەت وێنێ سادە، ماموستا نزار ئورمانی دبێژیت (ئەو وێنەیە كو ژپەیڤەكا سادە یان لێكدای یان ژ پەیوەندیەكا سادە دناڤبەرا نیشانكریان دا و رستەكا سادە دا دروست دبیت، ئەڤجار ئەڤ وێنەیە چ پەیڤەكا سەربەخو بیت یان وێنەیێ پەیڤا رستێ بیت) (3)
كەواتە هەر ژ ناڤێ وێ یێ دیارە وێنەیەكێ سادەیە و نابیتە مەلبەند ژبو وێنەیێن دی دناڤ هوزانێ دا گەلەك جاران هوزانڤان وان وێنەیان بكار دئینت ژ هەلویستەكی "ئەڤ وێنە سادەترین وێنەیێ هونەری یە ژ لایێ پێكهاتێڤە، بچوكترین وێنە یە، دناڤ دەقێ شعری دا ئەركێ خو دگرێت" (1)
ب - وێنەیێ لێكدای:
وێنەیێ لێكدای ژ دوو وێنێن تاك یان زێدەتر پێك دهێت، دەمێ هوزانڤان پەنایێ دبەتە بەر وێنەیێ لێكدای نەشێت ب وێنەیێ سادە هزروبیرێن خو دەرببریت (زیاتر لە وێنەی لێكدراو دا دەردەكەوێ چونكە لە وێنەی تاك ئالوزترە)(2) ، كەواتە وێنەیێ سادە ل وی دەمیدا نەشێت خزمەتا هزروبیرێن هوزانڤانی بكەت. (لە رستەی لێكدراو دا و دارێژراو دەردەكەوێت بە گوێرەی بنیاتێ رستە سازییان، وێنە یەكی مزەدوورای دێتە كایەوە ئو وێنەیەكی سەرەكی و چەند وێنەیەكی لاوەكی دروست دەبێت)(3) ، واتە وێنەیەكە ، هزرەكا سەرەكی یان بابەتەكێ بەرجەستە دكەت ، ئەڤجار ئەڤە ژی برێكا چەند وێنەیەكێن لاوەكی دهێتە ئەنجامدان.
ج - وێنەیێ ب هەڤرا:
وێنەیێ ب هەڤرا، (ئەڤ وێنەیە ژ چەند وێنەیەكا پێك دهێت و ئەو وێنە هەمی خو ددەنە ئێك، بەلێ دبێ سەنتەرن و بەلكو هەر وێنەیەكی ژ وان سەنتەرێ خو هەیە) (4) ئانكو وێنەیێ ب هەڤرا ژ كومەكا وێنەێن سادە پێك دهێن و وان چ پەیوەندی ب ئێك و دووڤە نینە دبێ سەنتەرن، بەلێ هەمی پێكڤە خو ددەنە ئێك و وێنەیەكی بهەڤرا دروست دكەن.
2ـ دابەشبونا وێنەیێ ژ لایێ بزاڤێ ڤە:
وێنێ هوزانێ ژڤی لایی ڤە دهێتە دابەشكرن بو سەر دوو جوران، ئەو ژی ئەڤەنە:
اـ وێنەیێ نەلڤ (جێگر ـ مەند):
ئەڤ جورە وێنە دهوزانێ دا هاتیە بكارئینان برەنگەكێ راوەستیایی یان كو دەمێ خاندەڤان هوزانێ دخوینیت وێنەیەكێ راوەستیایی دهزرا وی دا دروست دبیت، (ئەڤ جورە وێنەیە دئێك تابلو دا دهێتە كێشان، مروڤ دشێت ب كامیرا ئاسایی بگریت و پەیڤێت ڤی جورە وێنەی دەربرینێ ژ دەمێ بوری دكەن، یان ژی فرمانێ بهێز تێدایە)(1). هەر ژ ناڤێ وێ ژی دیارە كو بزاڤ تێدا نینە و دئێك دیمەندا دهێنە ئافراندن و بویەرێن وێ ژی هەمی كریارێن دەمێ بورینە. ئەگەر مروڤ ل هوازنێن هوزانڤانی ژی سەح بكەت، دێ گەلەك وێنەیێن نەلڤ بینیت و هەمیان ژی كارێ بێ هێز تێدا هەیە و دەربرینێ ژ كریارێن رابوری، دكەن.
ب ـ وێنەیێ لڤوك:
ئەڤ وێنەیە ژ لایێ بزاڤێ ڤە دناڤ هوزانێ دا دهێتە بكارئینان، لڤین دناڤ دیمەنێن وی دهێنە گوهورین ژ دوخەكی بو یێدی تر (ئەڤ وێنەیە ژلایێ وێنەگرێن شانوێ برێكا كامیرێن تەلەفزیونێ و سینەمایێ دهێنە وێنەكرن، ئەڤ وێنەیە دەربرینێ ژدەمێ نهو یان ئایندەی دكەن). (2)
واتە ئەڤ وێنەیە یێ ب بزاڤە و كار و كریار تێدا دەربرینێ ژ دەمێ نهو یان ئایندەی دكەن و ئەڤ وێنەیە نە وەكو یێ نەلڤ هەر وێنەگرەك یان نیگار كێشەك دكاریت ل سەر كەڤالەكی بكێشیت، كێشانا ڤی جورێ وێنەی ل هەمی جهەكی دهێتەكرن و ژبەر كو دیمەن یێ لڤوكە و دوخ تێدا دهێنە گوهورین، وێنەگرێن درامایێ و تەلەڤزیونێ و سینەمایێ گەلەك مفای ژڤی جورە وێنەی دبینن.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
نزار ئورمانی، خوین ژێدەرێ، بپ120).
(2)
نزار ئورمانی ژێدەرێ بەرێ بپ 122
2- دابەشبونا وێنەیی ژ ژلایێ رەوانبێژی ڤە :
هوێنەیێ هوزانی ژڤی لایی ڤە دهێتە دابەشكرن ب سەرچوار جوران ئەو ژی ئەڤەنە:
اـ وێنەیێ لێكچواندن:
هونەر رێكە كە ژ هونەرێن رەوانبێژیێ، (بریتیە لەوەی كە شتێك بەشتێكی تر لەسەر بنەمای ئاوەلناوێكی هاوبەش لەنیوانیاندا لێچوینریت)(1)
د ڤێرێ دا دیار دبیت كو هەڤالناڤەكێ هاوبەش دناڤ بەینا وان دا هەبیت هەتا وێنەیەكێ لێچواندن ئەنجام بدەت. لێچواندنێ چوار رەگەز هەنە ئەو ژی ( لێچوو، لەوچوو، ئامرازێ لێكچواندنێ، رویێ لێكچونێ)(2)
(لێچوون بەراوردكردنەكا هونەری یا پەتی یە. لێ ئەڤە ژی ناگەهینیت كو هەر بەراوردكرنەك دڤێت لێكچوون بیت. ئارمانجا بەراوردكرنێ ئەوە رۆلێ لێكچونێ دناڤبەرا هەردوو ئالیان دا پەسەند بكەتن) (3) و لێكچواندن ژی وەكو خوازەیێ دهندەك وێنەیێن خودا بهەمان ئەركێن شێوازگەریێ رادبیت.
ب - وێنەیی خوازەی (مەجازی):
ئەڤ وێنەیە (وشەیەك بو واتایێ دروستی خوی بە كارنەهێنرابێت بەلكو، بو واتایێكی تر بخوازیێت، لە گەل هەبوون بەلگەیەك كە مەنعی واتای راستەقینە دەكات)(4) واتە بكارئینانا پەیڤەكێ یە واتا فەرهەنگی مەرەم پێ نەبیت، بەلێ واتا خوازەی مەرەم بیت (ئانكو بكار ئینانا پەیڤەكێ یا وێنەكی بو مەرەمەكا دیتر یاجودا) (5) ، هەلبەت دیارە كو پەیڤا ب واتا خو یاراستەقینە ناهێتە بكارئینان بەلكو بو مەبەستەكا دی دهێتە بكارئینان.
ج- وێنەیێ خواستی:
(خواستن ناولێنانی شتێكە لەجیاتی شتێكی تر بەمەرجێ بتوانێت جێگای بگرێت، یان لەوبچێت) (1) ئانكو خواستن ژ لێكچواندنێ نێزیكە، بەلێ نە بەشەكە ژ لێكچواندنێ، خواستنێ ئێك بنەمایێ هەی یان لێچو یە یان لەوچوویە بەلێ لێكچواندنێ هەردوو بنەما هەنە. (بەكار هێنانی وشەیەك بو دەربرینی واتایێكی تر كە لە بنەرەتدا بوی دانەنرا بیت لەبەر پەیوەندی لێچواندن لە نێوان واتای سەرەكی زمان و واتای تازەكەی كە بوی گوزراوەتە وە لە گەل هەبونی بەلگەیەك كە دوورمان بخاتەوە لە واتای راستەقینەی)(2) واتە خواستن ل سەر بنەمایێ لێكچواندنێ دروست دبیت.
د- وێنەیێ دركەیی:
سەبارەت دركەیی (سیبویە) دیار دكەت (دركە ڤەشارتن و نخافتنە ، دەمێ ب تشتەكی باخڤی و تە تشتەكێ دی بڤێت)(3) ئانكو ئەوێ مروڤ پێ دئاخڤیت و مەرەم نە ئەوە بەلكو تشتەكێ دی یی (وێنەیێ دركەیی بریتیە ژ بكارئینانا واتایەكا ئاشكەرایی ل شوینا واتایەكا ڤەشارتی و بەرزە كو مەرەم پێ واتایا بەرزەیە) (4) یان كو دەربرینا واتەیەكا ئاشكرا برەنگەكێ ڤەشارتی دەمێ هوزانڤانی بڤێت تشتەكی دیار بكەت، بەلێ راستەوخو نابێژیت بەلكو برێكا هزرەكا دی دێ ڤی تشتی دیار كەت.
پشـــكا دووێ
ـ وێنێ هوزانێ دهوزانێت (عبدالرحمن بامەرنی) دا
ـ دابەشبونا وێنەی ژ ئالیێ ئاڤاهی ڤە
ـ دابەشبونا وێنەی ژ ئالیێ بزاڤێ ڤە
ـ دابەشبونا وێنەی ژ ئالیێ رەوان بێژیێ ڤە
پشكا دووێ
ـ دابەشبونا وێنەی ژ ئالیێ ئاڤاهی ڤە
ئەڤ جورە وێنە ژی ل سەر سێ جورێن دی دهێتە دابەشكرن و دێ هەولدەین دڤان جوران دا، برەنگەكێ پراكتیك، وێنێن هوزانێن (بامەرنی) لدویڤ هەر ئێك ژڤان جوران وەرگرین، ئەو ژی:
اـ وێنێ سادە:
نهو
رویێ ئاڤێ و
كەزیێن یارا من
د هژیێن... (1)
دڤێ پارچە هوزانێ دا، هوزانڤانی چەند وێنەیێن سادە دەست نیشان كرینە، ئەو ژی (ئاڤ، كەزی و دلبەر... هتد)، ئەڤ وێنەیە ژی دهەست پێكرینە و سەربەخویا خو یا هەی و مروڤ دشێت هەر پەیڤەكێ یان وێنەیەكی ژوان جوداتر بكار بینیت، بو نمونە ئاڤ یان كەزی یان دلبەر. هوزانڤانی ئەڤ وێنەیێن هەنێ ب مەرەم ئێخستینە دخزمەتا هوزانا خوە دا و دڤێت بێژیت، ئەو دەمێ هەوە نەخوشی بو من و عەشقا من دروست دكرن، ئەو دەم چوو و نەما و ژ نوكە وێڤە ئاڤێن مەند و راوەستیایی هوین نابینن. ب وێنێ هژیانا كەزیێن دلبەرا خوە، یێ دبێژیت، نوكە ئەو دەم یێ هاتی، ئەز و دلبەرا خوە یێن سەربەست بوین و مەندبونا جاران ب عشقا وان ڤە نەمایە، ئەڤ وێنە ژی بو مە دیار دكەت كو هوزانڤانی دڤێت بو مە تشتەكی رابگەهینیت كو كەس نەشێت ژ نوكە وێڤە ژیانا وان بخو ئاڤا كری، راوەستینیت.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، دومینە، چاپا ئێكێ دهوك 2004 ، بپ 57
هەرو من دگەل سپێدەهیەكا دی
ژڤانە و
خەونەك ژ رشتنا هەیڤێ
من ماچی دكەت (1)
هەر وەكو دڤێ پارچە هوزانێ دا، چەند وێنەیەكێن سادە هاتینە بكارئینان، وەك (سپێدە، خەون، هەیڤ و باران... هتد). مەبەستا هوزانڤانی ژڤان وێنەیێن سادە، ئاماژێ ددەتە چەند تەوەرەكێن ژیانا خو كو بەحسێ وێ سپێدەهیێ دكەت، ئەوا كو ب سەر وی دا دهێت. سپێدە ژی لدەف هوزانڤانی هەر وەكو دڤی وێنەیێ سادە دا هاتیە گرتن، یان كو روژەكا نوی و هیڤیەكا نوی و جوداتر.
ئەو شەڤێن
ستێر دناڤ عەوران دا سەمایێ دكەن
رستا نهێنیێن من
دناڤ خەونێن خوە یێن ئالوز دا
دكەیە نامە!
ژیان دناڤ خەونان دا، جوانە
نێزیكە چاڤێن من بو چاڤێن تە شێت ببن
ئەزێ دخەونێن تە دا مانشێتێ شیعرەكێ دبینم (2)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، هەناسەیێن شیعری، چاپا ئێكێ دهوك 2010 بپ 54
(2)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ بپ 47
دڤی وێنەیێ سادە دا هوزانڤانی پەنا بریە بەر ئینانا چەندین وێنەیێن سادە، مینا (شەڤ، ستێر، عەور، سەما، رستە.... هتد)، هوزانڤان پەنایێ دبەتە بەر دارشتنا هندەك نهێنیێن عەشقا خوە، كو دگەل دلبەرا خوە دئاخڤیت و ژڤانێ وان یێ هەر جار ئەو ژی بەرێخودانا ستێرانە. هوزانڤان دڤی وێنەیێ سادە دا گەلەك تشتان دیار دكەت كو ب عەشقا وی و دلبەرا وی ڤە دگرێداینە و بتایبەت دەما دگەل خوە دمینن كو بتنێ ئەو دخەونان دا دگەل ئێك دئاخڤن و برێكا ستێرا نامان ل ئێك دگوهورن. زێدەتر ژی گازندەیێن هوزانڤانی ژ كومەلگەهی دهێن كو رێ نەدایە كورو كچان ب ئازادانە دگەل ئێك باخڤن و عەشقا خوە بو ئێك دیار بكەن.
ب ـ وێنەیێ لێكدای (ئالوز)
داڤێن پرچا تە
وەك پەیڤێن هوزانەكا من
چاڤێن خەلكی رادكێشن!
چەند بكەڤنە بەر داڤێن شەی و
حلی ببن..
هند هوزانا من بەلاڤ دبیت و
نهێنیێن جوانیا تە
رادگریت.. (1)
دڤی وێنەی دا بامەرنی پەنا بریە بەر دوو وێنێن سادە، ئەو ژی (داڤێن پرچا تە ـ چەند بكەڤنە بەر داڤێن شەی)، و (پەیڤێن هوزانەكا من ـ چاڤێن خەلكی رادكێشن)، ژ هەردوویان ژی وێنەكێ لێكدای دروست بویە. بو ڤێ نڤیسینێ ژی چەندین وێنێن دی یێن سادە بكارئیناینە.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 81
دێ دهەمیان دا بینین كو وێنێن لێكداینە و هوزانڤانی بو سالوخدانا دلبەرا خوە ئێخستینە دخزمەتا وی وێنەیێ وی مەرەم پێهەی، ئەو ژی (داڤێن پرچا تە) و (پەێڤێن هوزانەكا من)، یان كو دوو تشت لدەف هوزانڤانی تەڤلیهەڤ دبن، جوانیا پرچا وی و پەیڤێن هوزانا وی، كو وێنێ دوێ دكەتە دخزمەتا وێنێ ئێكێ دا و دڤێت دیار بكەت كو چەند رەونەق ژ پرچا تە بچن و یا حلی بیت، هند هوزانا وی ژی رەواج دكەڤیتێ و خەلك زێدەتر دخوینیت، یان كو هەر وەكو ئەو هزر دكەت، خاندەڤایێ هوزانێن وی هەمی وەك وی عاشقن و مریدێن جوانیێ نە. لڤێرە ژی دیار دبیت كو هوزانڤانی بزیرەكانە شیایە ڤان هەردوو وێنەیان تەڤلیهەڤ بكەت و پارچە هوزانەكا جوان ژێ دەربێخیت.
" ل گوندێ پیرێ
هەمی تشتێ بویە رەژی و
چیروكا داستانێت قەرقودا
ل سەر زارێ توكایە
لچیایێن بلند
دەنگ ڤەددەن" (1)
دڤی پارچەیێ هوزانێ دا، وێنەیەكێ لێكدای هاتیە كێشان، ژ وێنەیێ (ل گوندێ پیرێ ـ هەمی تشتێ بویە رەژی) و وێنێ دوێ (چیروكا داستانێن قەرقودا ـ ل سەر زارێ توكایە)، و ب دیتنا مە، دبیت مەبەستا هوزانڤانی ژ كێشانا ڤی وێنەی ئەو بیت كو ڤیایە باسێ وان گوندێت كوردستانێ بكەت، ئەوێن ل ژێر ستەم و زورداریا دوژمنی هاتینە كاڤلكرن و بوینە رەژی و هاتینە سوتن.
چیروكێن بەقا و
چێكرنا دەقا و
ماچكرنا بلەقا!
بلا چاڤێن هەمیان بو زل ببن (2)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، بارانا دینا، چاپا ئێكێ دهوك 2000 بپ 50 ـ51
(2)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ بپ 57
دڤی پارچە هوزانێ دا، وێنەیەكێ لێكدای هاتیە كو هوزانڤانی (چیروكێن بەقا) یان ((چێكرنا دەقا).. هتد، ئیناینە كو هەر ئێك ژوان دخوە ب خوە دا، رامانا خوە و تابلویێ خوە یێ جوداتر هەیە ژ یێ دی. لڤێرە ژی دەما هوزانڤان ڤان وێنەیێن لێكدای دئینیت و دبێژیت بلا چاڤێن هەمیان بو زل ببن، یان كو یێ دبێژیت عەشقا من و دلبەرا من ژ هەمی تشتەكی بهێزترە تا خەلك چیروكێن نە دروست بدویڤ مە ڤەنن یان ژی هندەك نەحەز هەبن ب خرابی بەحسا مە بكەن. دبیت مەبەستا هوزانڤانی ژی دڤی وێنەیی دا نامەیەك بیت بو هەمی عاشقان كو عەشقا دروست و راستگویانە ژ هەمی تشتەكی بهێزترە، ئەگەر مروڤ گوهـ نەدەتە كەسەكێ.
ج ـ وێنێ ب هەڤرای:
ژیان دناڤ خەونان دا، جوانە
نێزیكە چاڤێن من بو چاڤێن تە شێت ببن
ئەزێ دخەونێن تە دا مانشێتێ شیعرەكێ دبینم
تو یا دهزرێن من دا
تو، بەرپەرەكێ سپی و نە نڤیسایی
بەدەنا تە پرە ژ بێ دەنگیێ و تو یا دمن دا دحەلهی.. (1)
ئەگەر لڤی وێنەیێ بهەڤرا سەح بكەین، بامەرنی ڤیایە دیمەنەكی دروست بكەت، دیمەنەكی ژ خەیالا خوە یا شاعیرانە دەربێخیت و تێكەلی هزر و خەیالێن خوە بكەت و بدانیتە بەر چاڤێن خاندەڤای و حەژێكەرێن هوزانێ. هوزانڤانی دڤی وێنەیێ بهەڤرا دا، وێنەكێ جوان ژ خەونان دەرئێخستی یە و دبێژیت (ژیان دناڤ خەونان دا جانە ـ تو بەرپەرەكێ سپی و نەنڤیسایی) دوێنەیێ دی دا دبێژیت (نێزیكە چاڤێن من بو چاڤێن تە شێت ببن ـ تو بەرپەرەكێ سپی و نەنڤیسایی).
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 48 و 49
شاعر دڤی وێنەیێ بهەڤرا دیار دكەت كو دلبەرا وی هەمی دەمێ وی بخو بریە و ێی دیار دكەت كو ئەو بەرپەرەكێ سپی یە و هەمی دەمێ وی یێ بخو راكێشای كو خوە پێڤە مژویل بكەت. تا ئاشكرا دكەت كو هەما ئەو یا مای كو چاڤێن وی بو وێ دین ببن، یان كو ژ هوش خوە چبیت.
دابەشبونا وێنەی ژ ئالیێ بزاڤێ ڤە
وێنە دهوزانێ دا ژڤی ئالی ڤە ل سەر دوو جوران دهێتە دابەشكرن، ئەو ژی
أ.
وێنێ نەلڤ:
بەری مێژو دەست پێ بكەت
هێژ عیسا خودێ نەدایی
ل جیهانا نەبونێ
تو هەبوی (1)
دڤی وێنەیێ نەلڤ دا، هوزانڤان یێ مە ڤەدگەرینتە سالێن بەری دەستپێكرنا مێژوێ و كریارێن دڤی تابلوی دا هەمی رابوری نە. دبێژیت "بەری مێژو دەست پێ بكەت" یان كو دیار دكەت كو ژ بەری پەیدابونا مێژوێ، پەیوەندیێن من و تە هەبون، مەرەما وی پێ ئەو كەسە یا عەشقێ دگەل دا دكەت و دڤی دیمەنی ژی دا دیار دبیت كو ئەڤە تابلویەكێ گەلەك جودایە ژ وان تابلویێن دهێنە نیشاندان. ئەڤە ژی ئاماژەیەكە كو ژبلی خو و وێ هەست ب كەسەكا دی ناكەت و هەر ژ دەمێ هەست ب خوە كری وەك رەگەز، هەست ب وێ بتنێ كریە و نەڤیایە كەسێ دی بهێتە دژیانا وی دا. ئەڤە ژی وەفاداریەكا جانە ژلایێ كەسەكی ڤە بڤی رەنگی بهێتە دیاركرن. دبیت ئەڤە ژ سوزەكێ ژی بهێز تر بیت د دەربرینێ دا.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ بپ 23 و 24
باژێر دبوو لەشەكێ رویس و
د كەڤالەكی دا دهاتە نمایشكرن! (1)
دڤێ پارچە هوزانێ دا، هوزانڤانی وێنەیەكێ نەلڤ دروست كریە و باژێر بو ڤی وێنەی ئینایە و ڤیایە باژێری وەك خوە و بێ دەستكاری دكەڤالەكی دا وێنە بكەت و خەلكەك بهێت تەماشە بكەت. دبیت مەرەما هوزانڤانی ژی ژ كێشانا ڤی وێنەیێ لڤوك هندەك گازندە بن و حەزا وی بو باژێرێ وی و دڤێت برێكا ڤی كەڤالی ڤان گازندەیان هەمیان دانیتە بەرچاڤێن خەلكێ یان ئاكنجیێن ڤی باژێری.
ب ـ وێنێ لڤوك:
راوەستن،
روژگارێن من نڤیسین، دێ بو كیڤە بەن؟ (2)
دڤی وێنەیێ لڤوك دا ئاماژە ب دوو نیشانا هاتیە دان ئەو ژی (نوكە و بەردەوامی)، دەما هوزانڤان دبێژیت "روژگارێن من نڤیسین" ئاماژەیە بو دەمێ نوكە و دەما دبێژیت "دێ بو كیڤە بەن" ئاماژە دانە ب بەردەوامیبونێ و ب ئینانا ڤی وێنەیێ لڤوك، هوزانڤان سەرهاتیا كچەكا كەتیە بەر چەكێ كیمیاوی و گازندەیان ژ وان كەسان دكەت ئەڤێن گیانێ وێ بەرەڤ عەسمانی دبەن، هوزانڤانی برێكا ڤی وێنەیێ لڤوك دڤێت كارەساتا حەلەبچە بینتە زمان كو كەسێن بێ گونەهـ زاروك و ژن و تا گیانەوەر ژی كەتبونە بەر ڤی چەكێ ژەهراوی و كەس ژێ خلاس نەببو.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 29
(2)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ بپ73 و 74
"یا ژڤانەكی دبێت
خلولەیا عشقەكێ
ژ سینگێ وێ دزێت!
ئەڤە یا دهێت
دگەل روژێن من
چیروكەكێ دبێت.." (1)
دڤێ پارچە هوزانێ دا، هوزانڤانی وێنەیەكێ لڤوك ئافراندی یە، چونكی ژ وان كاران یان ژی ژ یا د بەردەوامیێ دا، وەكو (دبێت، دزێت، دهێت... هتد)، یانكو كریار دگەل ئاخفتنێ دهێتە ئەنجامدان، دەما دبێژیت "دبێژت ـ دهێت) بەحسێ دەمێ نوكە یە و دەما دبێژیت (دزێت!)، بەردەوامیدانە و ژ ڤی وێنەیێ لڤوك خویا دبیت كو دلبەرا هوزانڤانی یا دهێت یان كو بال وی ڤە دهێت و ئەڤ هاتنە ژی، ب حەز و پەروشەكا پری ئەڤینی و دلداری یە.
دابەشبونا وێنەی ژ ئالیێ رەوان بێژیێ ڤە
وێنێ هوزانێ ژ ڤی لایی ڤە بو سەر چار بەشان دهێتە دابەشكرن، ئەو ژی
ا ـ وێنەیێ لێكچواندنێ:
شەڤ ـ كچەكا رویسە و
لێڤێن وێ ماچا دخازن (2)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ بپ 18.
(2)
عبدالرحمن بامەرنی، دەفتەرا بێ گونەهیێ، چاپا ئێكێ دهوك 2005 بپ71
دڤی پارچە هوزانێ دا، هوزانڤانی لێكچوواندنەك دناڤبەرا (شەڤ)ێ و (كچكێ) دا كریە یان كو هوزانڤانی كچك لێكچواندیە ب شەڤێ. لڤێرە ژی كچ لێچوچە و (شەڤ) بو رونكرنا هزرێن هوزانڤانی هاتیە بكارئینان یان كو (لەوچوو) سیفەتێ هاوبەش دناڤبەرا شەڤێ و كچێ دا (رویساتیە)، یان كو دێ بیتە رویێ لێكچوونێ. هەر وەكو هوزانڤانی دڤێت بێژیت (شەڤ وەكو كچەكا رویس). بتایبەت دەما دبێژیت لێڤێن وێ ماچا دخازن.
داڤێت پرچا تە
وەك پەیڤێت هوزانەكا من
چاڤێن خەلكی رادكێشن! (1)
دڤی پارچەیێ هوزانێ دا، هوزانڤانی (داڤێن پرچا) دلبەرا خو لێكچواندینە ب پەیڤێن هوزانا خو، مەبەستا هوزانڤانی پێ ئەوە، داڤێن پرچا وێ وەكی هوزانێن وی دبالكێشن، لڤێرە هوزانڤان دبیت پەسنا هوزانێن خو ژی كریە، سەرەرای ڤێ چەندێ (داڤێن پرچا) وێ (لێچو) ە و رویێ لێچونێ بالكێش و سەرنج راكێشا جوانیێ یە.
ب ـ وێنەیێ خوازەی:
شاشكا وێ هە
دەربازی شورەشان بویە (2)
هوزانڤانی دڤی پارچە هوزانا خوە دا، وێنێ (شاشك) بو وێنێ خوازەی بكارئینایە و مەرەما وی پێ، كوردە، دبیت ژی ب گرتنا ڤی وێنەی، كو كورد بتنێ ئەو گەلن یێن شاشكێ دكەنە سەرێ خوە و جوادتر ژ گەلێن دی مینا (فارس و عەرەب و توركان). هوزانڤانی دڤی وێنەی دا یێ دیار دكەت ژی كو كورد ب درێژاهیا مێژوا خوە یا خەباتێ و قوربانیدانێ، گەلەك شورەش دەربازكرینە و گەلەك قوربانی داینە.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 81
(2)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ بپ62
شعرەك د كویراتیا هەبونا من دا شوین دبو و
لێڤێن شەڤان ماچی دكرن (1)
ئەگەر لڤێ پارچە هوزانێ بزڤرین، دێ بینین هوزانڤانی وێنەیەكێ خوازەی ئینایە، ئەو ژی (شعر). یان كو یێ دبێژت بو جارا ئێكێ یە ئەڤ تشتە لدەف من پەیدا دبیت و وێ عەشقێ گەلەك ژ دەمێن وی بو خوە برینە و هەر شەڤ وی مژویل دكەت. هوزانڤان دڤێ پارچە هوزانا خوە دا دیار دكەت، دەما هەر كەس عاشق دبیت، دەمێ وی هەمی ی بو وێ عەشقێ دچیت و ژبلی هزركرنێ تێدا، نزانیت ئەو چ دكەت.
ج ـ وێنێ خواستنێ:
ئەز و تو د ئێك دەفتەر دا دنڤین، دژین، خەونێن
خوە
دكەینە دەقەكێ نویێ هوزانی و
ناڤێ جاددەیەكێ لێ ددانین (2)
دڤی وێنەیێ خواستنێ دا، هوزانڤانی دەفتەر وەك خواستن (سیفەت) بو عەشقا خوە بكارئینایە، یان كو دڤێت بێژیتە مە نڤستن و ژیان و خەونێن وی و دلبەرا وی، هەمی دناڤ ئێك دەفتەر دانە و دوێ دەفتەرێ دا، ئەو هەردوو پێكڤە، خەیالا عشقا خوە دكەنە هوزان و هەمی جاددە پێ ناڤكرینە. هوزانڤانی نمونێن ژڤی رەنگێ (خواستنێ) گەلەك دناڤ هوزانێن خوە دا بككارئینانە .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 5
(2)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ ، بپ11
د ـ وێنێ دركەی:
هوین د سەیرن
بو من ژی، پیاسە ل جاددەیێن درێژ نابن
بو خەونێن من، دێ بو عەوران بن (1)
دڤی وێنەیێ دركەی دا، هوزانڤان ل سەر ئەزمانێ كچەكێ دهێتە زمان كو بێی دوو دلیا وێ، ئەو ژ ڤێ جیهانێ هاتیە باركرن و ئەو خەونێن وێ یێن وەك هەر كچەكا دی یا دل دژیانێ دا هەی، لێ هاتینە ڤەقەتاندن و نە گەهشتیە مرادا خو. یا دبێژیت، من ژی دڤێت ڤان خەونان دگەل مروڤان بكەمە راستی، نە گیانێ من ببەنە عەسمانان!. یان كو دڤی وێنەیێ دركەی دا، (كچینیا) وێ یە كو هەر ژ زاروكینییا خوە پاراستی و لیهیڤیا وێ روژێ كو دگەل لاوێ خوە بكەڤیتە سەر بالگەهەكی. هوزانڤان دڤی وێنەیێ دركەی دا دگەل ئێش و ئازارێن مللەتێ خوە دژیت و ئەو دەردەسەری و كارەساتێن ب سەرێ وان هاتین، هەر ژ ئەنفال و كیمیا بارانكرنێ.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(1)
عبدالرحمن بامەرنی، ژێدەرێ بەرێ، بپ 73 و 74
ئەنجـــــــــام
گرنگترین ئەنجامێن دڤێ ڤەكولینێ دا ئەم گەهشتینێ، ئەڤێن ل خارێ نە:
1.
وێنەیێن هونەری، زێدە دناڤ هوزانێت (عبدالرحمن بامەرنی) دا دهێنە دیتن و مروڤ دشێت هەمی جورەكێ وێنەی ببینیت.
2.
هوزانڤان (عبدالرحمن بامەرنی) دهەر چار دیوانێن خوە دا، وێنە كرینە ستوینا راگرتنا هوزانێن خوە و گرنگی پێدایە.
3.
ناڤەروكا وێنێن هوزانێن (بامەرنی)، لدویڤ سالێن دەرئێخستنا هەر دیوانەكێ ژ یا دی د جودانە، ئەو ژی كارتێكرنا هەر وەختەكی و بارودوخێ وان سالان، د هوزانێن وی دا رەنگ ددەتە ڤە. بتایبەت ل دیوانا وی یا ئێكێ (بارانا دینا)، زێدەتر رەخنەی و بارودوخێ نەخوش تێدا دیار دكەت.
4.
ناڤەروكا هوزانێن وی ب گشتی، ڤان بابەتان بخو ڤە دگرن (رەخنە، كوردەواری، سروشت، سالوخەتدان، كومەلگەهـ، عەشق...كەساتیا وی یا ڤەشارتی) و ئەگەر زێدەتر ئەڤ هوزانە بهێنە ڤەكولین، گەلەك ژ لایەنێ ژیانا هوزانڤانی تێدا دیار دكەت، بەلێ نە ژیانا وی یا تایبەتە بەلكو هەر كەسێ ڤان هوزانا بخوینیت، دێ هەست كەت بەحسێ بەشەك ژ ژیانا وی یە.
لیسـتا ژێدەران
ا ـ پەرتوك
1ـ نعمت اللە حامد نهێلی، شێوازگەری، چاپائێكێ، دهوك، 2007، بپ (142)
2ـ جەبار ئەحمەد حسێن، ئیستاتیكای دەقی شعری، چاپائێكێ، سلێمانی، 2008، بپ(308)
3ـ د. كەمال مەعروف، رەخنەی نوی كوردی، چاپائێكێ، سلێمانی ،2007، بپ(135)
4ـ نزار ئورمانی، خوین دهەمبێزا بەفرێ دا ، چاپائێكێ، چاپخانا وەزارەتا پەروەردە – هەولێر 2004، بپ (108)
5ـ د. حوسێن غازی كاك ئەمین گەلالە، رەوتی نویكردنەوەی شعری كوردی، چاپائێكێ، هەولێر ، 2010، بپ (52)
6 ـ ئەمین عەبدوالقادر، تێكست دناڤبەرا رەخنا رێبازێن ئەدەبی دا، چاپا ئێكێ، چاپخانا هەوار ، دهوك ، 2008،بپ(75)
7ـ كەمال حوسێن غەمبار, چەند لێكولینەوەیەكێ ئەدەبی, چاپخانا روشنبیری, هەولێر, 2006, بپ (79)
8ـ د.ئازاد ئەحمەد مەحمود , بونیاتی زمانی لە شیعری هاوچەرخی كوردیدا, چاپی یەكەم , هەولێر , 2009 , بپ ( 18 )
9ـ نەوزاد عەبدوللا بامەرنی, ئایدولوژیا د هوزانێن ( جگەرخوینی ) ی دا, چاپا ئێكێ, دهوك, 2007, بپ (156)
10ـ د.محمد بكر، پەخشانا شعری كوردی (تەكنوسیمانتێكی گوتاری شعری)، چاپا ئێكێ ،هەولێر، 2004، بپ (60)
11ـ نعمت اللە حامد نهێلی ، دەراڤەك ژ رەخنێ ( رەخنە و ڤەكولین) ، چاپا ئێكێ ، دهوك ، 2011، بپ (93)
12ـ كەمال مەعرووف ، رەخنەیی نوی كوردی ، (رەخنە و لێكولین) چاپائێكێ ، سلێمانی ، 2007، بپ (140)
13ـ شەعبان سلێمان، رێزانا هوزانێ، چاپا ئێكێ، دهوك، 2010 بپ 48
14ـ د.حوسێن غازی كاك ئەمین گەلالەیی، رەوتی نویكردنەوەی شعری كوردی لە باشوری كوردستان، چاپا ئێكێ، هەولێر، 2010، بپ (55)
15ـ عبدالرحمن بامەرنی، دومینە، چاپا ئێكێ دهوك 2004 ، بپ 57
16
ـ عبدالرحمن بامەرنی، هەناسەیێن شیعری، چاپا ئێكێ دهوك 2010 بپ 54
17ـ عبدالرحمن بامەرنی، بارانا دینا، چاپا ئێكێ دهوك 2000 بپ 50 ـ5
18ـ عبدالرحمن بامەرنی، دەفتەرا بێ گونەهیێ، چاپا ئێكێ دهوك 2005 بپ71
ب ـ نامێن ماستەرێ و دكتورایێ
1ـ عبدالقادر نوری گولی، یاخیبون دناڤ هوزانا نویخازاكوردیدا، ناما ماستەرێ، بپ(219)
2ـ پەیمان محمد عومەر، ئەزمونی شعری شێخ مەمدوحی بریفكانی، ناما ماستەرێ زانكویا دهوك، كولیژا ئاداب 2008، بپ(150).
3ـ حسێن ئوسمان عبدالرحمان، رولێ پارادوكس ی دپێكهاتا وێنێ هوزانێ دا ، ناما ماستەرێ ، چاپا ئێكێ چاپخانا خانی دهوك 2008 بپ ،( 89)
4ـ سەردار ئەحمەد حەسەن گەردی ، بنیاتی وێنەی هونەری لە شعری كوردیدا (1970-1991) پلەی دكتورا ، زانكویا سلێمانی ، 2002 ، بپ ، 31
5ـ مسعود یاسین سەلام، رولێ هونەرێ رونبێژیێ دچێكرنا وێنێ هوزانێ دا ، ناما ماستەرێ زانكویا دهوك فاكولتیا زانستێن مروڤایەتی سكولا ئاداب 2011 بپ (60)
ج ـ كوڤار
1ـ علی حلیبی الرسومی ، تەكنیكا وێنێ شعری ژ دیمەنی بو كەڤالی، وەرگێران جەلال مستەفا گوڤارا مەتین ، هژمارە (176) ، كانونا دووێ 2009، بپ (164)
2ـ كەریم شارەزا ، تابلوی روانبێژی شعری چەسپاو جولاوەكە لە شعری ( رێگا دوورەكانی چاومان ) دا ، گوڤارا رامان ، هژمارە (44) شوباتا 2000، بپ (18)
د ـ وانە
1 ـ پەیمان محمد عومەر، وانا كلاسیزم ، پشكازانێ كوردی ، قوناغا دووێ ، كولیژا پەروەردا زاخو 2009-2010
لینكێ ڤه‌كولینێ هوه‌ك pdf
